Болар істің баянды бастауы қалай басталды?

Еліміздің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен 2025 жылға қарай Қазақстанда іс қағаздарды, мерзімді басылымдарды оқу құралдарды, бəрін де латын әліпбиімен басып шығару мақсатты түрде жүзеге асатын болады. Бұл межелі мақсатқа қол жеткізу үшін елімізде қазірдің өзінде бірқатар жұмыстар қолға алынуда. Яғни, қазіргі таңда көптеген қалалық, облыстық, республикалық мерзімді басылымдар бірқатар беттерін латын қарпінде жазылған материалдармен басуда. Мұндай батыл қадамға түрлі ақпараттық сайттарда өз үлесін қосуда. Нәтижесінде сыртта жүрген 5 миллионға жуық қалың қазақ ата жұртта болып жатқан жаңалықтармен дер кезінде танысып, хабардар болып жатқан жайы бар.
Жалпы бұқаралық ақпарат құралдарында латын әрпінде ақпарат тарату бұдан бірнеше жыл бұрын қолға алынғанын білген абзал.
2004 жылдың сәуірінде «Қазақ ақпарат агенттігі» Ұлттық компаниясы (қазіргі «ҚазАқпарат» халықаралық ақпарат агенттігі) қазақ редакциясы мемлекеттік тілдегі жаңалықтарды елімізде алғашқылардың бірі болып латын əрпімен таратуды жүзеге асыруды бастап кетті. Бұл идея Қытайдағы қалың қазақтың төте араб жазуын, ал Еуропа мен Түркия еліндегі қандастарымыздың жылдар бойы латынша алфабитті пайдалануы, сондықтан да кириллицаны мүлде танымайтындықтан, ата жұртта болып жатқан жаңалықтарға әрдайым сусап жүретіндігі ескеріліп, оның орнын толтыру үшін алыстағы ағайындарға деген жанашырлық мүддемен туындаған-тын. Бұл игілікті іс күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқанын ескерсек, әу баста қолға алынған бұл шараның баянды қадам болғанын бағамдау қиын емес сияқты.
«Қазақ ақпарат агенттігі» ұлттық компаниясы қазақ редакциясының 1997-2011 жылдардағы бас сарашысы Жарылқап Бейсенбайұлы «Еліміздегі алғашқы латынша сайт қалай ашылды?» атты мақаласында осыдан 15 жыл бұрын қолға алынған латын әліпбиінде ақпарат таратуды жүзеге асырудың жай-жапсарына былай деп тоқталып өтеді.
«Шеттегі қандастарымыз үшін Қазақстан хабарларын агенттік сайты арқылы латын əрпінде жеткізіп тұру тиімді болатыны анық. Осы мақсатпен агенттіктің компьютерлік технология мамандарына қазақ тіліндегі жаңалықтарды автоматты түрде тікелей латыншаға ауыстыратын бағдарлама жасауға тапсырыс беріліп, ол сынақтан өтіп, кем-кетік жерлері түзетілгеннен кейін, 2004 жылғы сəуірдің 16-сынан бастап, латынша сайтымыз толыққанды іске қосылып кеткен еді. Енді қай латыншаны таңдадық дегенге келсек, біз бұл ретте жоғарыда тілге тиек етілген, əуелі «Ана тілі», кейіннен «Egemen Qazaqstan» газеттерінде жарияланып, Елбасы назарына ұсынылған академик Ə.Қайдардың жобасын, бір-екі əрпіне ғана өзгеріс енгізе отырып, негізге алғанды жөн көрдік. Сол кезде Түркияда осы əліпбимен Жамбылдың жырлары басылған екен, оқығанға ауырлық тудыра қоймайтыны аңғарылды. Жəне сол нұсқаның жеңілдігін бүгінге дейін «Қаз Ақпарат» сайтында латынша шығып тұратын сайттан да байқау қиынға соқпайды. Агенттіктің бұл латыншасы қазіргі кезде мамандар арасында «Қаз Ақпараттық нұсқа» деген атпен белгілі» дейді. Және автор осы тұста «ҚазАқпараттың бұл латыншасын Елбасы Жарлығымен бекітілген жаңа əліпбимен ауыстыру – қазақ тілін латын графикасына көшірудің емлелік ережелері ғалымдар мен мамандар тарапынан толық жасалып біткеннен кейін ғана жүзеге асыру көзделіп отыр»,-деп түсініктеме беріп өтеді де, сөзін былай деп сабақтайды. «Қаз Ақпараттың» латынша сайты дүниеге келісімен бұл бастама көпшіліктің зор қолдауына ие болды. Ол қазақ тілді сайт оқырмандары санын күрт арттырды. Ақпарат құралдары айтулы жаңалықты: «Қаз Ақпарат» мемлекеттік тілдегі хабарларды интернет желісінде латын жазуымен шығаруды қолға алды», «ҚазАқпарат» хабарларын латын əрпімен тарата бастады», «Қаз Ақпарат» сірескен сеңді бұзды» деген тақырыптармен сүйіншілеп жатты. Басылым беттерінде бұл бастама – «шеттегі 5 миллионға жуық қазаққа жасалған зор құрмет», «мемлекеттік тіл аясын кеңейтуге мол үлес қосатын жоба», «келешек – латын əліпбиінде, интернет жүйесінде қазақ тіліндегі хабарлардың əлемге ортақ əріппен таралуы, сөз жоқ, сырттағы қазақтар үшін үлкен жəрдем», «бұл əлем қазақтары ғана емес, ортақ тіл мен ортақ түсініктегі түрік тілдес бауырларымыз үшін де қажетті бастама, латын əліпбиі олардың қазақшаны үйренуіне де молынан жəрдем берері анық», деп жоғары бағалап жатты».
Осылай деп тұжырым жасаған Жарылқап Бейсенбайұлы өз мақаласының соңында «Қазақ Ақпарат агенттігі жəне оның бастамасына үн қосқан басқа да ақпарат құралдарының мемлекеттік тілдің қолданылу аясын арттыру, əлем қазақтарына атажұрт тынысынан жан-жақты хабардар ету мақсатын көздей, əлденеше жылдар бұрын латынша сайттар ашқанын – бүгінгі күндері еліміздің саяси, қоғамдық өміріндегі тарихи оқиғаға айналып отырған «Қазақ тілі əліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы» Елбасы Жарлығына дейінгі дайындықтың бір парасы ретінде қабылдар едік» деп түйіндейді.

С. НҰРАЙ.