Ленгір атауы қайдан шыққан?

Ленгір (Ленгер) этимологиясының сыры әлі күнге дейін бір ізге түскен жоқ. Одан соң бұл атау ешбір ғылыми ортада да талқыланған емес. Біреулер жұртшылыққа бұл атаудың түп-төркінін тек ел аузында айтылып жүрген аңыздар бойынша ғана түсіндіріп жүр. Тіпті, олардың әрқайсысы тек өздерінікін ғана жөн санап, «Ленгір атауының мен айтқан нұсқадан басқа ешқандай мағынасы жоқ» деп өзеуреп кетеді. Дегенмен оларды тыңдап отырсаң, бәрінің айтқандары дұрыс сияқты боп көрінеді.

Алдымен Ленгір атауына байланысты қазақ арасында айтылатын аңыздық нұсқасына тоқталайық. Ілгері заманда Ленгір (Момынайсу) өзенінің жағасы қалың қамыс пен жыңғыл, тікенекті ағаштар басқан ну болған. Осы нудан мал атаулы ары-бері өткенде әлгі тікенекті ағаштар олардың жүндерін іліп алып қалып отырады екен. Содан бұл сай «Іліңгір сай», кейін осы сөз жалғыз «Іліңгірге» айналыпты. Ал тағы біраз уақыт өткенде «Іліңгір» қазақтың жалпақ тіліне орай «Ленгір», орысша нұсқада «Ленгер» аталыпты. (Бір кездері мен де осы нұсқаға қатты иланушы едім…).
Енді бір зерттеушілер «Ленгер» атауын парсының «Лянгар» сөзімен шендестіреді. Жалпы, осы біздің Ленгірді қосып есептегенде Орта Азия жерінде жеті «Лянгар» атауы телінген елді-мекендер мен қоныстар бар екен. Тағы деректе «Лянгар» аталған ауыл-қышлақтар он төрт жерде бар делінеді. Зерттеушілер парсының «Лянгар» сөзін – «Якорь» (Зәкір), «Құтқарушы зәкір», «Айлақ», «Дәліз», «Соңғы үміт», «Дәруіштер тұрағы», «Құтылудың соңғы мүмкіндігі» деген бірнеше мағынада аударады. Соңғы кездері кейбіреулер «Лянгардың» дәл аудармасы – «Құдайдың жердегі үйі» деген сөз деп нақтылап жүр. Қалай дегенмен де, «Лянгарды» «якорьмен» (зәкір) байланыстыратын аңыз – Нұқ пайғамбар кезіне телінеді. Яғни, топан су кезінде Нұқ кемесінің якорын (зәкірін) Ленгердің үстіне тастап, су көлігін осы маңда қайырлатыпты.
Орта Азиядағы «Лянгар» аталған қоныстардың барлығы таулардың биік тұсында орналасқан. Қашқадария тауларында «Лянгар» атты әулиелер моласы бар. Тәжікстандағы Памирдің ортасындағы Вахан жазығындағы Лянгар да тас-шоқының арасында орын тепкен. ХIХ ғасырдың аяғына дейін Самарқандтағы бірнеше махалла «Лянгар» атанған. Тәжікстан мен Өзбекстандағы осы «Лянгарлар» атауының барлығының шығу тегі мен түп-төркіні исламның сопылық дәстүрінің бір негізін қалыптастырған Ишки ата мен Мухаммед Садық әулиеге қатысты айтылады. Бір аңызда Ишки ата мен Мекке әмірі екеуі Оспан құранына таласып қалады. Құранға қол жеткізе алмаған Мекке әмірі Ишки атаның үйіне дуамен тырысқақ ауруын жібереді. Ауру жұққан Ишки ата дерттен құтылмасын білген соң ең кішкентай баласын Оспан құранымен бірге бір дорбаға салып, ақ түйеге артады да: «Осы түйе тоқтап, шөккен тұсқа дейін жерге түспе!» деп пәрмендейді. Түйе тоқтамай көп күн жүреді. Далиған жазықтардан өтіп, тау басына көтеріледі. Таудың ұшар басына келгенде түйе бір шөгеді, аздан соң тұрып, тағы жүреді де, бір тұсқа жетіп және шөгеді. Түйе шөккен жерлерді парсылар «зәкір (якорь) түскен жер» деп санайды екен. Содан әлгі түйе шөккен жерлердің барлығы «Лянгар» (Зәкір) аталыпты. Кейін осы жерге Ишки атаның жаңағы баласынан тараған көптеген әулиелер жерленіпті. Бұл молалар қазір Тәжіксандағы туристер ең көп баратын орынға айналған.
Екінші бір аңызда Ишки атаның Мухаммед Садық деген шәкірті болыпты. Бірде Мухамед Садық ұстазы Ишки атаға құманмен су апара жатса, құман ішіндегі су өз-өзінен қайнап кетіпті. Мухамед Садықтың құманындағы судың қайнап кеткенін көрген Ишки ата бұл ғажап істі шәкіртінің әулиелігіне балап: «Бір жерге екі әулиенің, қос ғұламаның басы сыймайды. Сен бұл жерден аттан! Осы түйе қай тұсқа барып шөксе, сол жерге түсіп, жұртты мұсылмандыққа баулы, ғұламалығыңды көрсет» депті де, оны ақ түйеге мінгізіп, алыс сапарға шығарып салыпты. Содан Мухамед Садықтың түйесі көп күн жүріп, біраз жерге шөгіпті. Ең ақыры осы күнгі Шахрисабз қаласы маңындағы тау үстіне жетіп тоқтапты. Оның түйесі шөккен жердің бәрі кейін «Лянгар» аталыпты.
Ал енді Тәжікстан мен оған жақын Қашқадария облысының әр тұсына қойылған «Лянгар» деген парсы сөзінен шыққан атау – сол парсыға түк қатысы жоқ, тіпті парсылардың аяғы баспаған біздің Ленгірге қайдан жабысып жүр? Ленгірдің түп-төркіні – парсының «Лянгар» сөзінен шыққан деп өзеурейтін зерттеушілер бұған енді қандай уәж айтар?.. Рас, Шыңғыс ханның шабуылы алдында біздің өлкені біраз уақыт парсының ғұрпын, салт-дәстүрін қатты құрметтеген, соның тілін сарай тілі еткен Хорезмшах билеушілері билеген. Қайталап айтайық, парсы тілі Хорезм патшалығының жалпыхалықтық емес, сарай тілі болған. Енді сол парсы тілінде сөйлейтін сарай қызметкерлері осында келіп, елсіз, тек қалың ну басқан елеусіз, суы арқыраған аядай сайды ерекше көріп, оған «Лянгар» деп атау беріп кеткені де күмәнді емес пе?
Тағы бір жазбагерлер «лянгар» – «ойық сайлы жер», «ортасы ойықтау ілегенге (подносқа) ұқсайтын алап» дегенді білдіреді. Ленгір сондай ойық сайдың ішінде орналасқандықтан, парсыша «Лянгар» аталып кеткен дейді. Солай-ақ болсын, бірақ өлкемізде Ленгір орналасқан ойық сайлы алап сияқты жерлер ондап кездесетінін неге ойламаймыз? Мысалы, ауданымыздың шегіндегі Айтуби ауылы мен Турбаза демалыс орны да, Жаңакүш ауылы да, Иірсу да – Ленгір сайына ұқсайды. Одан басқа Түлкібас, Бәйдібек, Қазығұрт аудандарына қарайтын қаншама жерлерде де Ленгір сайына ұқсайтын, тіпті, көрініс-келбеті дәл қайталанатын сай-тоғайлы алқаптар да көп-ақ. Парсылар біздің жерлерге атау бергіш болса, осылардың бәріне неге «Лянгар» атауын беріп кетпеген?..
Меніңше, қазақша мағынасы сәл түсініксіздеу сөзді қайдағы бір елдің сөзінен шыққан деп, жорамал жасай беру – тіпті қисынсыз. Оның үстіне қазіргі парсылардың сөздік қорында «Лянгар» деген сөз жоқ та екен. Жоғы былай тұрсын, қазіргі парсылардың тіл мамандарының көпшілігі бір кездері өз халқы мұндай сөзді қолданғанын білмейді де екен. Одан соң парсы тілінен қазаққа енген сөздердің көпшілігі – бізге атау түрінде емес, діндік қолданыстағы сөздердің аясында енген. Сондықтан да, Ленгірді қайдағы бір парсының «лянгар» деген сөзімен шендестіру тіпті күмәнді.
Және бір айта кететін жайт, жоғарыдағы Тәжікстан мен Өзбекстандағы «Лянгар» атаулары XV-XVII ғасырлар аралығында қалыптасыпты. Осы кезеңдерде ол өңірлер Ақсақ Темір мен Шағатайдың, кейіннен Мухамед Шайбанидың, қала берді, солардың ұрпақтарының иелігінде болған. Орта Азияның осынау билеушілері дәл сол кезеңдерде бірде-бір парсы билеушісінің аяғын жаңағы айтылған жерлерге тигізбеген. Мейлі, Орта Азиядағы жер атаулары – араласпалы тілдік қолданыс арқылы әр жерге қойыла беруі де мүмкін. Бірақ XV-XVII ғасырларда Тәжікстен мен Өзбекстанда қалыптасып жатқан парсыша атаулар кенеттен келіп, қазақ рулары жиын отырған жердегі бір нулы сайға да беріле салған деу – тағы қисынсыз.
Жарайды, «Лянгар» этимологиясының түп-төркіні мен шығу тегі есте жоқ ескі замандағы Нұқтың кезінде қалыптасқан немесе орта ғасырда парсы тілінің ықпалымен пайда болған дегенге сене қояйықшы. Бірақ онда осы атау өлкемізге қатысты ескі жазбаларда неге кездеспейді? Ескі жазбаларда Алатау бар, Қазығұрт бар, тіпті, Қасқасу мен Сайрамсу, Момынайсу мен Бадам да, Аққұм мен Жіңішке де бар, тек Лянгар (Ленгір) жоқ. Егер «Лянгар» атауы атам заманнан бар болса, ескілікті бір жазбаға, одан қалса, он алты-он сегізінші ғасырларда өмір сүрген бір ақын-жыраудың өлең-жырына ілігетін еді ғой.
Біз түгелімен ақтарған және маңызды беттерінің бәрін көшіріп алған Қоқан хандығының тарихын баяндайтын Наманғандағы «Қоқан хандығына қатысты жазбалар тізімі» атты бес папканың біріндегі 1820 жылдарға қатысты жазбада былай делінген: «Қазығұрттың машрық (шығыс) бетіндегі Шойбек датқаға қарасты Момынайсудың жағасындағы қазақтар отқа көмір жағады. Момынайсудың көмірі қоңырлау, жер бетіне шығып, шашылып жатады…»
Момынайды және ондағы көмірді жазған қоқандықтар Лянгар (Ленгір) атауын еш жазбайды. Олар 1826 жылдан бастап Момынай, Аққұм, Бадам жағасындағы қазақтарға көмірден салық салады. Содан 1854 жылға дейін осы жерлердегі қазақтардың әр үйі қоқандықтарға жыл сайын төрт қаптан көмір өткізуі міндет болған. Сонда қазақтардан салықтың бір түрі ретінде жыл бойы көмір алып тұрған қоқандықтар Лянгар атын білмеген бе, әлде, әдейі жазбаған ба? Жоқ, екеуі де емес, өйткені ол кезде бұл жерде Лянгар (Ленгір) деген атау болмаған. Оның үстіне Ленгірде көмір өндіру ісі біздің өлкеде орнаған қоқандықтар мен орыстар басқыншылығынан бұрынғы уақытта да жүрген.
Қоқандықтарға сенбесек, онда 1865 жылдан осы өлкенің жер атаулары мен өзен-суларының аттарын түгелдеп қағазға түсірген, топономикалық картасын жасаған отаршыл орыс жазбагерлерінің еңбектерін қарап көрейік. Бұл атау ХІХ ғасырдың аяғына дейін олардың да жазбагерлерінің ешқайсысының еңбектерінде тағы кездеспейді. Ленгер (Ленгір) туралы дерек тек 1897 жылдан бері ғана жазыла бастайды. Одан соң оқу-ағартуға қатысты бір жазбада 1902 жылы Ленгірде екі жылдық мектептің ашылғаны туралы баяндалады. Міне, орыстардың осы жазбаларына назар аударсақ, Ленгір атауының қалыптасу уақытын ХХ ғасыр басталар кезеңнің ар жақ-бер жағынан іздеу керек сияқты.
Ленгір ауданының тарихын біршама баяндайтын «Ата жұрт» атты танымдық кітаптың 102-ші бетінде журналист Ж. Ырысымбетовтың мақаласына сілтеме жасалынып, Ленгірдегі көмірді 1869 жылы осы өңірге келген Татаринов деген орыс геологының тапқаны туралы жазылған. Татариновтың кен барлау экспедициясының Ленгір жеріне келгені рас. Бірақ ол экспедицияның іздегені – көмір емес, алтын кені болатын. Ақиқатында, Татаринов бұл жерге келгенде, ол төбелердің тура түбінде ашық жатқан көмір шахталарын көреді. Өйткені ол кезде мұндағы қазақтар көмірді отын ретінде пайдаланып жүрген болатын. Оның экспедициясы бұл шахтаны тек тізімге ғана алады да, кері қайтып кетеді.
1880 жылдардан кейін тау алабына қарай орыстың бірнеше кен барлау экспедициялары шығады. 1887 жылы осындай экспедициялардың бірі Ташкенттегі генерал-губернатор кеңсесіне қазақтардың Момынай жағасындағы төбелердің шұңқырынан көмірлерді ашық далада тезек тергендей етіп жинап алып жүргенін, бұл жерден «қара алтын» өндірісін ашып, оны дереу үкімет қарауына алу керектігін хабарлайды. Бірақ орыс үкіметі бұл хабарға он жылдай уақыт мән бермейді. Ақыры 1897 жылы орыстың атақты тау-кен инженері Р. Д. Романовскийдің шәкірті, ұлты неміс геолог Густав Шварцтың барлау экспедияциясы Момынайға келіп, көмір қорын зерттейді. Осы экспедицияның құрамында ұлты швед Стив Ленгерс атты көмір өндіру ісінің мықты маманы болады. Шварц осы Ленгерсті Момынай көмір шахтасын игеретін жұмыс тобының басшысы етіп тағайындайды. Айта кететін нәрсе – Ленгерс біреулер айтып жүргендей неміс те, ағылшын да емес. Шамасы, Ленгерсты Шварц әкелген соң жұрт оны да неміс санаған болуы керек.
Ленгерс мұндағы көмірді игеруді қолға алған кезде мұнда жоғарыда айтылғандай, бірнеше орыс отбасы көшіп келген еді. Бұл орыстардың жұмысқа жарамдыларының бәрі шахта ісіне тартылады. Ленгерс басшылық жасап, жұмыс істей бастаған шахта «Ленгерская шахта» деп аталады. Ал, жұмысшы орыстар да, осында алғаш бой көтерген өз селоларын шахта басшысы Ленгерстың атымен «Село Ленгерское» деп атайды. Ленгерс аты – көп уақыт өтпей-ақ өзгеріп, айтылуы жеңіл Ленгер (қазақша айтылуы – Ленгір) деген атаумен қалыптасып кетеді. 1900 жылдан бастап 1974 жылдар аралығында Ленгір қаласының өсіп-өркендеуіне осы шахта айтарлықтай үлес қосты.

Момбек ӘБДӘКІМҰЛЫ.

(Сурет Otyrar.kz сайтынан алынды).