ЖАСТАРДЫ ҚҰМАР ОЙЫННЫҢ ҚҰРСАУЫНАН АРАШАЛАУ – БАСТЫ БАСЫМДЫҚ

Бүгінде қоғамдағы өзгерістер қарқынды түрде жүріп жатыр. Ақпараттық технологиялар, жаһандық экономика, жаһандық коммуникация желілері – барлығы да адамдардың күнделікті өміріне терең бойлап, таным-түсінігін түбегейлі өзгертуге әсер етуде. Әсіресе, жастардың психологиясы мен өмірлік бағытына сыртқы факторлардың ықпалы орасан зор. Солардың ішінде жастарды ерекше алаңдатып отырған мәселелердің бірі – лудомания, яғни құмар ойындарға тәуелділік. Құмар ойынға әуестену жаңа емес құбылыс болғанымен, бүгінгі таңда бұл проблема жас ұрпақ арасында белең алуда. Лудомания – психологиялық тәуелділік формасы. Ол адамды біртіндеп өзімен баурап алып, өмірлік құндылықтарды ығыстырып шығарады. Құмар ойындарға құмарту арқылы жас азаматтың әлеуметтік, моральдық және рухани дамуы тежеліп, болашаққа деген сенімсіздік туындайды. Бұл тек жеке бір адамның ғана емес, бүкіл қоғамның, отбасының, мемлекеттің алдында тұрған маңызды да күрделі мәселе. Өйткені бүгінгі жас ұрпақ – елдің ертеңгі тірегі, дамудың қозғаушы күші.

Осы орайда, Түркістан облысы Сайрам аудандық білім бөліміне қарасты С.Рахимов атындағы жалпы білім беретін мектебінде Сайрам АПБ- ның ЮПТ-нің инспекторы, полиция майоры Сайипов Шермухаммад Кудратуллаевич, директордың тәрбие ісі жөніндегі орынбасары Ш.Кошаков, психолог С.Хасанов «Біртұтас тәрбие» бағдарламасы аясында бірлескен жұмыс жоспарына сай, 9-10-11-cынып оқушыларымен түсіндіру жұмыстарын жүргізді. Жиында
22:00-ден кейін ойын-сауық орталықтары, кафе, ресторан және өзге де жерлерде жүруге болмайтындығы түсіндірілді. Сондай-ақ мамандар оқушылардың сабаққа кешікпеуі, оқушылардың түнгі мезгілде көшеде, әсіресе, компьютерлік ойынханаларда жүрмеуі, мектеп формасының қатаң сақтауы туралы мәселелерге тоқталып өтті. Ұл балалардың шаш үлгісіне ерекше тоқталып, көрсетілген талапқа сай болуы керектігі айтылды. Мектеп инспекторы өз сөзінде жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу, кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың өсуіне жол бермеу мәселелеріне тоқталды. Вейп, электронды темекі, спирттік ішімдіктер ішкен оқушылардың ата-аналар жауапкершілікке тартылатыны туралы түсіндірді. Сонымен қатар вандализм, буллинг, игромания, лудомания туралы айтып, қазіргі қоғамда кең таралған осы мәселелердің зияны туралы тарқата түсіндірді. Оқушыларды мұндай теріс қылықтардын аулақ болуға шақырып, мейірімділік пен өзара құрметке негізделген қарым-қатынас қалыптастырудың маңыздылығын атап өтті. Жаңа жыл мерекесі қарсаңында кешкі уақытта кәмелет жасына толмаған балалар түрлі отырыстар, жиындар ұйымдастыру, пиротехника, жарылғыш заттарды сатып алуға және қолдануға болмайтындығын түсіндірді. Ерте жүктілік, кәмелет жасқа толмаған қыз балаларға жыныстық тиіспеушілік туралы да айтылды. Шара мақсаты — қатыгездік пен зорлық-зомбылықтың, нашақорлықтың, электронды темекілер, темекі өнімдерін, алкагольді ішімдіктерді пайдаланудың алдын алу, салауатты өмір салтын насихаттау.
Жалпы елімізде лудоманияға әкелетін сыртқы факторлар да көп. Олар — интернеттегі жарнамалардың қолжетімділігі, құмар ойын залдарының қала орталықтарында ашық түрде орналасуы және тағы да басқа факторлар. Жастардың көбіне материалдық байлыққа тез қол жеткізгісі келетіні, жеңіл жолмен ақша табу идеясына алданатыны да – бөлек мәселе. Алайда ең бастысы – бұл психологиялық тәуелділіктің алдын алу және оны емдеу жолдары қоғам үшін өте маңызды бағыт екендігі. Психология ғылымы тұрғысынан алғанда, лудомания – эмоционалдық ауытқуға алып келетін, адамның күнделікті өмірін күрт өзгертетін қауіпті ауру. Лудоманияның басты белгілерінің бірі – адамның ойын барысында жеңіске жету немесе ақша ұту деген мақсатқа шектен тыс берілуі және одан айырылғысы келмеуі. Бір қарағанда, “Жеңсем екен!” деген ұмтылыс адам табиғатына тән болып көрінуі мүмкін. Бірақ бұл құмарлықтың түбі тереңдеп, адамды тұңғиыққа жетелеуі ғажап емес. Лудомания бірнеше деңгейде байқалады. Алдымен, адам құмар ойынға әуестенеді, бірақ бұл кезеңде тәуелділік түбегейлі қалыптаспайды. Екінші кезеңде адам жеңістен алған ләззатын жоғалтпау үшін жүйелі түрде құмар ойынға қатыса береді. Үшінші кезеңде құмар ойын оның негізгі қызығушылығына айналады, бұл адамның жұмысқа, оқуға, отбасына, қоғамға деген жауапкершілігін төмендетеді. Төртінші, ең ауыр кезеңде адам қаржылық шығынға ұшырайды, қарызға батуы мүмкін, өмірлік құндылықтарынан айырылады, физикалық және психологиялық саулығы күрт нашарлайды. Жастар арасында лудоманияның кең етек жаюына интернет-технологиялар мен әлеуметтік желілердің дамуы үлкен әсер етеді. Онлайн-казино, букмерлік кеңселер, түрлі ойын қосымшалары әртүрлі жарнамалық тұзақтар арқылы адамды өзіне тартады. Тәулік бойы қолжетімді виртуалды ойын алаңдары жас өрендерге оңай қолжетімді болып, бақылаусыз қалуы мүмкін. Ал жас кезде тұлғалық иммунитет толық қалыптаспағандықтан, адам осындай арандатушы факторларға тез беріліп қалуы ықтимал.
Жастардың құмар ойындарға әуестенуіне бірнеше себеп ықпал етеді. Біріншіден, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың әсері. Көптеген отбасыда материалдық қиындықтар бар. Ата-аналары жұмыссыз қалып немесе төмен жалақымен күнелтіп отырса, жасөспірімдер мен жастар “ақшаны тез тауып, отбасылық жағдайды жақсартам” деген ниетпен ақылға қонымсыз қадамдарға барады. Екіншіден, психологиялық факторлар, яғни жасөспірімнің жасампаздық қабілеті, өзін танытуға деген ұмтылысы, қызуқандылық, “бірден байып кетсем” деген арман-қиялдары, қоршаған ортадан қолдау таппау, жалғыздық немесе стресс сезімі әсер етеді. Егер жастар тиісті деңгейде психологиялық қолдау мен дұрыс бағыт-бағдар алмаса, олар жаңа әсерлерді құмар ойыннан іздей бастайды. Үшіншіден, әлеуметтік желілер мен ғаламтордағы букмекерлік кеңсе, онлайн-казино жарнамаларының да ықпалы зор. Бұл жарнамаларда жоғары ұтысқа оңай қол жеткізуге болатын иллюзия беріледі. Кейбір сайттар жеңістің қомақты болатынын әсірелеу арқылы адамдарды қызықтырады. Әсіресе, жасөспірімдер өзін-өзі бақылауда ұстау қабілеті әлі толық дамымағандықтан, мұндай жалған үмітке тез алданады. Төртіншіден, қоршаған ортаның ықпалы, достардың немесе таныстардың ұсыныстары да айрықша маңызға ие. Жасөспірімдер бір-біріне әсер етіп, “танымал болу үшін”, “қолында ақшасы көп адам болып көріну үшін” құмар ойындарды бірге ойнап көруге шақыруы мүмкін. Әлеуметтік қолдауды сырттан іздеген жас ол қауымдастыққа тез бейімделеді. Осының бәрі жастар арасында лудоманияның таралуына алып келеді. Бұл тек жеке тұлғаның жеке мәселесі болып қана қоймай, мемлекет пен қоғамды да алаңдатып отырған мәселе екенін ұмытпауымыз керек. Өйткені лудоманияға шалдыққан жас азамат болашақта экономикалық, әлеуметтік, демографиялық көрсеткіштерге тікелей әсер етеді. Еңбекке қабілеті төмендейді, білім алуы кенжелеп, қоғамдық белсенділігі құлдырайды. Лудоманияның ең маңызды салдарының бірі – психологиялық денсаулықтың бұзылуы. Ұтылған сайын адам өзін төмен сезініп, күйзеліске ұшырайды. Психологиялық тепе-теңдік бұзылып, ұйқысыздық, мазасыздық, үрей, депрессия сияқты психикалық аурулардың даму мүмкіндігі артады. Адамда “тағы да бір рет ұтамын” деген үміт үзілмейді, алайда көбіне нәтиже керісінше болады.
Лудомания физикалық денсаулыққа да кері әсерін тигізуі мүмкін. Тәулік бойы ойынның артынан жүгіріп, уақытында дұрыс тамақ ішпеу, ұйқының бұзылуы, қозғалыстың азаюы, стресстің жоғарылауы – мұның барлығы денсаулықты нашарлатады. Жүйке жүйесінің тұрақсыздығы қатар жүретіндіктен, иммунитет төмендейді, асқазан-ішек ауруларынан бастап, жүрек-қантамыр ауруларының өршуіне дейін әкелуі мүмкін. Әлеуметтік салдары да аса ауыр. Жастар арасындағы лудомания көбіне қарызға батумен, алаяқтықпен, заңсыз әрекеттерге барумен аяқталуы мүмкін. Материалдық шығындар артқан сайын, адам өзімен-өзі арпалысады, жанұямен, достарымен кикілжің туады, қоғамнан оқшауланып, жалғыздыққа ұшырайды. Кей жағдайда құмар ойыннан ұтылып қалған адам түрлі қылмыс жасауы да ықтимал. Осылайша, лудомания тек жеке тұлғаның емес, қоғамдық тұрақтылықтың, құқықтық тәртіптің бұзылуына бірден-бір себепкер факторға айналады. Лудоманияға шалдыққан жастардың оқуға деген қызығушылығы төмендеп, болашақ мамандығына салғырт қарайды. Еңбек нарығында біліксіз, өзінің кәсіби деңгейін көтере алмайтын азаматтардың саны көбейеді. Бұл – жалпы елдің экономикалық дамуына да кері әсер ететін құбылыс. Мемлекетке де үлкен салмақ түседі. Себебі лудоманияға шалдыққан адамдарды емдеуге, олардың әлеуметтік мәселелерін шешуге арналған бағдарламаларға қыруар қаржы мен уақыт жұмсалады. Жастарды лудоманиядан құтқаруда мемлекеттік органдардың, әсіресе заң шығарушы биліктің рөлі айтарлықтай маңызды. Ең әуелі, құмар ойындарға қатысты заңнаманы қатайту қажет. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында құмар ойындарды ұйымдастыру мен өткізуге байланысты белгілі бір шектеулер мен нормалар бар, бірақ оларды іс жүзінде сақталуын қадағалау әлі де жеткіліксіз болып отыр. Құмар ойын орындары көбінесе қала сыртында орналасуы керек деген талап сақталмай немесе айналма жолдар табылып, жастардың еркін кіріп-шығуына мүмкіндік беріліп жатады. Интернетте жұмыс істейтін казинолар мен букмекерлік кеңселерге байланысты заңдар да жетілдіруді қажет етеді. Жарнаманың шектен тыс болуы, әсіресе жастар көп отыратын әлеуметтік желілерде үнемі көрінуі – мәселені күрделендіріп отыр. Сондықтан мемлекетке интернеттегі құмар ойындардың таралуына бақылауды күшейтетін арнайы заң қабылдап, провайдерлермен бірлесіп жұмыс істеуі керек. Желіде құмар ойындар ойнатуға тыйым салу және белгілі бір жасқа дейінгі жастардың кіруін шектеу тетіктерін нақты және қатаң түрде іске асыру қажет. Сонымен қатар, құмар ойындарға тәуелділікті ерте кезеңнен анықтау және емдеу үшін психологиялық орталықтар мен арнайы клиникалардың жұмысын күшейту керек. Мемлекет бюджетінен бөлінетін қаржы көлемін арттыра отырып, мұндай орталықтарда сапалы қызмет көрсетілуін бақылауға алу – маңызды міндет. Жастар өз еркімен немесе ата-анасының, оқытушылардың ұсынысымен келе алатындай, тегін немесе жеңілдікпен емделетін жүйе әзірленсе, бұл профилактикалық шараларды жетілдіруге мүмкіндік береді.
Жастардың құмар ойындарға ұрынбауы үшін ең басты құрал – білім беру жүйесі. Мектеп қабырғасынан бастап оқушыларға құмар ойындар мен олардың зияны туралы ақпарат беру қажет. Әрине, бұл тікелей насихат түрінде емес, керісінше психологиялық және әлеуметтік білім беруді қамтитын, өмірлік дағдыларды үйрететін пәндер арқылы жүзеге асуы тиіс. Оқушыларға стресспен күрес, эмоцияны басқару, топ арасында өзін ұстау тәсілдері, қиындықтарды шешу, қаржылық сауаттылық негіздерін үйрету маңызды. Егер бала қаржылық жоспарлау мен бюджетті дұрыс қалыптастырудың не екенін түсінсе, жеңіл ақша туралы иллюзиядан сақтанатын болады. Оның үстіне, жасөспірім өз болашағына деген жауапкершілікті ерте қабылдаса, құмар ойынға терең әуестену ықтималдығы азаяды. Жоғары оқу орындарында да лудоманияның алдын алу бағдарламаларын енгізген жөн. Студенттермен кездесіп, психологтар мен мамандар түрлі семинарлар, тренингтер, интерактивті дәрістер өткізе алады. Бұл жұмысты факультеттердің тәрбие ісі жөніндегі бөлімдері немесе жастар ісі комитеттері ұйымдастыра алады. Сонымен қатар, интернет-кеңістікте белсенді жүрген студенттер мен еріктілер арқылы ақпараттық науқандар жүргізу де тиімді болмақ. Білім беру ұйымдарында тек зиянды жақтарын атап қоймай, бос уақытты дұрыс өткізуге мүмкіндік беретін қосымша спорттық, мәдени, ғылыми үйірмелерді де кеңейту – негізгі қадамдардың бірі. Егер жас жеткіншек пен студенттің күн тәртібі қызықты әрі пайдалы істермен толы болса, ол құмар ойынға уақыт бөлмейді. Мектептен тыс және университет ортаcында өткізілетін әртүрлі сайыстар, олимпиадалар, интеллектуалды ойындар жастарды позитивті ортада дамытып, өзін-өзі бағалау деңгейін көтереді. Бұл да лудоманияның алдын алудағы бір тетік. “Жұмыла көтерген жүк жеңіл” дегендей, қоғамда жастарды лудоманиядан құтқару – тек мемлекеттің немесе мектептің мойнындағы шаруа емес, ең алдымен, ата-ананың тікелей жауапкершілігіне қатысты мәселе. Отбасындағы тәрбие балаға алғашқы өмірлік бағдар береді, оның адамгершілік құндылықтарын қалыптастырады. Егер отбасында ата-ана құмар ойындарға әуес болып, балаға теріс үлгі көрсетсе, жасөспірім де “басқа жол жоқ екен” деп қабылдауы әбден мүмкін. Отбасында баланың қызығушылығын, бейімділігін дер кезінде байқап, оны қолдау керек. Мысалы, бала өнерге немесе спортқа қызықса, ата-ана жағдайына қарай қажетті құрал-жабдық сатып әперіп, жаттығуларға апарып, түрлі іс-шараларға қатысуына мүмкіндік беруі тиіс. Баламен ашық сөйлесіп, оның ішкі қорқыныштары мен қуанышын бөлісу – аса маңызды. Әйтпесе, ішкі сезімдерін бөлісе алмаған жасөспірім психологиялық жұбанышты басқадан немесе құмар ойыннан іздеуі ғажап емес. Ата-ана балаларға қаржыға байланысты ақыл-кеңес беруі керек. Қаражаттың қайдан келетінін, адал еңбектің құны қандай болатынын, ақша табудың оңай жолы жоқ екенін кішкентай кезінен үйрету қажет. Сондай-ақ, ұтылған уақытта болатын зардаптар мен қарыздың ауыртпалығы туралы түсіндіріп, нақты мысалдармен көрсету маңызды. Отбасында сенім мен жылы қарым-қатынас қалыптасса, жасөспірім сыртқы әсерлерге төтеп беруді үйренеді, құмар ойынның жарнамасына алдану қаупі азаяды.
Лудоманиямен күресуде қоғамдық ұйымдар мен еріктілердің қызметі де ерекше орын алады. Жастар ұйымдары, үкіметтік емес ұйымдар, дін өкілдері, сарапшылар бірлесіп, ақпараттық және тәрбиелік іс-шаралар өткізуге атсалыса алады. Мысалы, лудоманиядан зардап шеккен адамдарға психологиялық көмек беру орталықтарын құру, мотивациялық кездесулер ұйымдастыру, арнайы семинарлар мен шеберлік сағаттары – мұның бәрі де жастарға пайдалы қолдау болып табылады. Еріктілер қозғалысы қазіргі таңда елімізде қарқынды дамып келеді. Еріктілер қатарында жастардың өзі көп болғандықтан, оларға ақпаратты өз замандастарының тілінде, көкейіне қонымды формамен жеткізу оңайырақ. Әлеуметтік желілер мен мессенджерлер арқылы кең тарайтын бейнероликтер, блогерлердің бастамалары, түрлі флешмобтар да мәселе жайлы хабардар етуде тиімді әдістерге айналуы мүмкін. Сондай-ақ, қоғамдық ұйымдардың жергілікті әкімдіктермен, полиция органдарымен, денсаулық сақтау мекемелерімен, білім ошақтарымен өзара ынтымақтастықта жұмыс істеуі лудоманияға қарсы күресті кешенді түрде жүргізуге мүмкіндік береді. Мәселен, егер қандай да бір жасөспірім құмар ойынға салынып кеткені анықталса, еріктілер оны психолог маманға бағыттап, ем алуына көмектесуі мүмкін. Бұл – жас азаматты ертерек дұрыс жолға қойып, терең шығынға ұшырамас бұрын құтқарып қалудың бірден-бір жолы. Цифрлық технологиялар ғасырында интернеттің мүмкіндіктері ұшан-теңіз. Алайда бұл мүмкіндіктердің бәрі бірдей пайдалы емес, кейбірі жастарды тәуелділікке итермелейді. Интернетте күмәнді сілтемелерден, рұқсат етілмеген ойын платформаларынан аулақ жүрудің маңыздылығын түсіндіретін бағдарлама әзірлеу пайдалы болар еді. Мысалы, мектептерде “Интернеттегі қауіпсіздік” атты арнайы курс немесе факультатив сабақтар өткізуге болады. Бала интернетте өзіне ұсынылған нәрсенің бәрі рас және заңды емес екенін түсінуі керек. Өзіндік сүзгі мен аналитикалық ойлау қабілеті дамыған жас буын алдамшы жарнамаларға оңай түсіп қалмайды. Сондай-ақ, ата-аналар балалардың интернетте не істеп жатқанын тексеріп, қолжетімділік шектеулерін орнатуы қажет. Ең дұрысы – ашық әңгіме мен түсіндіру жұмыстары. Интернеттегі қауіпті сайттар туралы ақпараттандыру, алдын алу шараларын үйрету арқылы ғана жоғары нәтижеге қол жеткізе аламыз.
Жастардың лудоманияға ұрынбауы үшін оларды рухани тұрғыдан нығайту, өзіне деген сенімін арттыру маңызды. Өзін-өзі тану – психологтар мен педагогтардың айтуынша, адамның жеке басына ең қажетті дағды. Егер жасөспірім өз құндылықтарын, қабілеттерін, өмірлік мақсаттарын біле бастаса, ол сыртқы түрлі азғыруларға оңайлықпен ермейді. Психологиялық қолдау тетіктерінің де маңызы зор. Мектепте, университетте психолог мамандардың белсенді жұмыс істегені жөн. Олар оқушылар мен студенттерге топтық және жеке консультациялар өткізіп, өзін-өзі реттеу, стресс менеджмент, эмоциямен жұмыс істеу сияқты әдістерді үйретсе, жас азамат қиын сәттерді сабырмен еңсеріп, жан дүниесін тепе-теңдікте ұстап үйренеді. Жеке тұлғаның өзін-өзі жетілдіруі де – маңызды процесс. Жастайынан адам өзін шыңдайтын болса, өзіне мақсат қоюды, жоспар құруды, сол жоспарды жүзеге асырудың жолдарын табуды үйренсе, ол тұлға құмар ойынға уақытын сарп етпейді. Өз қабілеттерін дамыта отырып, қоғамға пайдасы тиетін істерге барын салып, дұрыс жолды таңдайды. Лудомания тек алдын алумен шектелетін проблема емес, ол қалыптасып үлгерген ауру болуы да мүмкін. Мұндай жағдайда кәсіби емдеу шаралары қажет. Тәуелділіктен арылудың бірнеше әдісі бар. Олар — психотерапия, дәрі-дәрмектік ем, қосымша қолдаушы топтар. Қоғамдық сана мен руханияттың жастарды лудоманиядан құтқарудағы рөлі де елеулі. Дін әрдайым адамды әдептілікке, әділдікке, қанағатшылдыққа шақырады. Ислам дініне жүгінер болсақ, құмар ойындарға қатаң тыйым салынған. Мұның себебі – құмар ойындар адамның рухани тазалығын бұзып, адал еңбектің құнын жоққа шығаруы. Басқа діндерде де ұқсас ұстанымдар бар: құмар ойын – адамды адамгершіліктен алыстатып, бақай есепке, бір сәттік пайдаға ұмтылдырады, өмірдің шынайы мақсаты мен мәнін жоғалтуға себепші болады. Ұлттық құндылықтардың ішінде де адалдық, еңбексүйгіштік, обал-сауап, ынтымақ-бірлік сияқты қағидаттар тереңнен тамыр тартады. Ерте заманнан бері қазақ халқы береке-бірлікке, адал жолмен табыс табуға ерекше мән берген. Мал-мүлкіміз көп болсын деп тілегенмен, оны теріс жолмен иелену айып саналған. Бүгінгі жаһандану дәуірінде де бұл құндылықтарды жаңғыртып, жас буынға тәрбиелік тұрғыдан үйрету өте маңызды. Мектеп пен жоғары оқу орындарындағы тәрбие сағаттары, ұлттық салт-дәстүрлерді насихаттау, тарихи-мәдени ескерткіштер мен мұражайларға экскурсиялар ұйымдастыру – жастардың рухын көтеріп, өз елінің мәдени мұрасын қадірлеуге үйретеді.
Лудоманияның алдын алу және одан арылу жолдарын сөз еткенде, жеке жауапкершілікті естен шығаруға болмайды. Әрбір жас азамат өз өмірінің иесі екенін түсінуі керек. Табысқа жетудің жалғыз ғана жолы – адал еңбек пен үздіксіз ізденіс. Жеңіл ақша тез келгенімен, оның қасіреті ауыр болуы мүмкін. Өзіңді шыңдау, жігер мен мінез қалыптастыру арқылы адам көптеген қиындықтарды жеңіп шығады. Бұл тұрғыда спортпен айналысу, дене жаттығулары жастардың ерік-жігерін ұштайды, адал бәсекелестік пен әділетті ойын принциптерін үйретеді. Спорт – жеңістің де, жеңілістің де дәмін татқызатын тәрбие мектебі. Спортшы жарыста жеңілуі мүмкін, бірақ ол оны дұрыс қабылдап, келесі жолы мақсатына жетуге дайындалады. Құмар ойындарда болса, ұтылу адамды қайта-қайта ақша тігіп, келесі жолы қайтарып алам деп әуре-сарсаңға салуы мүмкін. Сондықтан жастарға өздерінің спорттағы, өнердегі, ғылымдағы қабілеттерін жетілдіруге, еңбек пен табандылық арқылы жетістікке жетудің маңызын ұғындыру – отбасы мен қоғамның басты міндеттерінің бірі. Құмар ойындарға қызықпаудың бір әдісі – дұрыс ақпарат алу. Бүгінгі таңда жастар теледидардан гөрі интернет пен әлеуметтік желілерді жиі пайдаланады. Осы платформаларда құмар ойындарды насихаттайтын жарнамалар көп. Жеңіл табыс табуды дәріптейтін блогерлер, оң пікірлер, жалған ұтыстар – бәрі де адамның сана-сезіміне шабуыл жасайды. Бұл мәселеде мемлекеттің медиа саласын реттеу саясаты маңызды. Жарнамаларды бақылау, кәмелетке толмағандарға бағытталған сайттарды сүзгіден өткізу, жалған ақпарат таратушы аккаунттарды бұғаттау – мұның бәрі жүйелі түрде іске асуы керек. Оған қоса, дұрыс контентті көбейтуге басымдық берілуі тиіс. Мысалы, жасөспірімдерге арналған пайдалы бейне-сабақтар, психологиялық қолдау, танымдық бағдарламалар, қызықты жобалар, мәдени-спорттық іс-шаралар туралы материалдар – осыларды кеңірек тарату арқылы зиянды контенттің үлесін төмендетуге болады. Масс-медиа да өз жауапкершілігін сезініп, халықтың назарын аудартатын әлеуметтік роликтер, деректі фильмдер, арнайы хабарлар әзірлеуі қажет. “Лудоманиядан қалай құтылуға болады?”, “Бұл – ауру, оны емдеу керек” деген идеяны көпшілікке түсінікті тілмен жеткізу, нақты мысалдармен көрсету – телеарна мен радионың, интернет-порталдардың маңызды міндеті болмақ.
Кейбір дамыған елдерде құмар ойындарға қатысты қатаң шектеулер мен бақылаулар енгізілген. Мәселен, Сингапур, Жапония, Оңтүстік Корея сияқты елдерде жастардың құмар ойын орындарына, тіпті кей жағдайда ересектердің де кіруіне шектеулер қойылған. Қоғамдық орындарда казиноларды жарнамалауға тыйым салынады. Еуропа елдерінде лудоманияны емдеу бойынша арнайы бағдарламалар бар. Онда үкіметтік емес ұйымдар, ауруханалар мен психологиялық кеңес беру орталықтары бірлесіп жұмыс істейді. Мысалы, Ұлыбританияда “GamCare” атты ұйым жұмыс істейді, ол тәулік бойы кеңес беріп, тәуелділіктен арылуға көмектесетін бағдарламаларды жүргізеді. Ондай тәжірибені біз де елге енгізіп, жергілікті ерекшеліктерді ескере отырып бейімдеуімізге болады. Әлемдік тәжірибеден көріп отырғанымыздай, лудомания мәселесі кешенді шешімді талап етеді. Мемлекет, қоғам, отбасы, білім беру жүйесі, денсаулық сақтау және медиа – барлығы бір бағытта жұмыс істегенде ғана жастарды құмар ойыннан сақтап қалуға болады. Жастарды лудоманиядан құтқару үшін оларға балама, қызықты және пайдалы іс-шаралар ұсыну қажет. Мәселен, жастар кәсіпкерлігіне қолдау көрсету керек. Мемлекет пен бизнес өкілдері бірлесе отырып, жас кәсіпкерлерге гранттар, жеңілдіктер, оқыту бағдарламаларын ұсына алады. Сол арқылы жастар өздерінің бизнес идеяларын іске асырып, тұрақты табыс табады. Университеттерде, колледждерде студенттердің ғылыми-техникалық жобаларына қолдау көрсету, оларға акселераторлар мен инкубаторлар арқылы бағыт беру – құмар ойыннан гөрі пайдалы салаға назар аударуға ынталандырады. Бұқаралық спортты дамыту арқылы жас өрендердің денсаулығын нығайтуға, ерік-жігерін қалыптастыруға жол ашылады. Турнирлер мен жарыстар олардың адал сайысқа деген қызығушылығын оятады. Театр, музыка, би, сурет, қолөнер сияқты өнер түрлеріне жастарды көптеп тарту керек. Осы салаларда өзін таба алған адам құмар ойындарға қызықпайды. Жастарды лудоманиядан құтқару – баршамыздың басты мақсатымыз. Өйткені бүгінгі жас ұрпақ – ертеңгі ел болашағы. Егер жастарымыз құмар ойындарға салынып, ақыл-ойы мен күш-қуаты сол зардапты жолда құртылса, мемлекетіміздің ертеңгі өсіп-өркендеуі, экономикасы мен мәдени дамуы тежеледі. Барлық деңгейде – мемлекет, заң шығарушы орган, құқық қорғау органдары, білім беру жүйесі, денсаулық сақтау мекемелері, қоғамдық ұйымдар және отбасының өзі – жұмыла жұмыс істегенде ғана лудомания мәселесін шешіп, жастарды дұрыс жолға бағыттаймыз. Біздің басты міндетіміз – олардың бойындағы әлеуетті толық ашуға жағдай жасау, құнды нәрселерге ұмтылуына, өмірдің мәнін түсінуіне көмектесу. Лудоманиядан арылудағы ең қуатты құрал – тәрбие мен білім. Тұлғаны жеке жауапкершілікке, әділдікке, адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу – басты парыз. Қазақ халқы “Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей” деп бекер айтпаған. Адал еңбекті сыйлау, табан ақы, маңдай термен келген жетістікке мақтану – ұлттың ұлы мұрасы. Осы құндылықтарды ұрпақ санасына сіңіру арқылы ғана құмар ойынның уытын әлсірете аламыз.
Жастарды лудоманиядан арылту жолындағы күрес бір күндік емес. Үздіксіз әрі жүйелі жұмысты қажет етеді. Адамның санасына ықпал ету – ұзақ процесс, әсіресе бұл жас кезде ерекше маңызды. Сондықтан мектеп жасынан бастап, университетті бітіргенге дейінгі аралықты толық қамту керек. Оған қоса, жастар өскен соң да, жұмысқа тұрған кезде де, отбасы құрған кезде де қолдаушы бағдарламалар болуы тиіс. Лудоманиядан құтқарудың тағы бір маңызды аспектісі – қоғамдағы оң психологиялық ахуалды қолдау. Егер адамдар бір-біріне жанашыр, мейірімді, қолдау көрсетуге дайын болса, құмар ойынға әуестенушілер саны да азаяды. Себебі көп жағдайда адам жалғыздық, күйзеліс, қолдаудың жоқтығынан құмар ойынға ұрынады. Олай болса, қоғамда рухани-мәдени орталар көп болуы керек, адамдар ерікті түрде бір-біріне көмек беруді басты мұрат санаса, лудоманияға қарсы иммунитет қалыптасады. Жастар – ел болашағы. Олар рухани, интеллектуалды, физикалық тұрғыдан мықты болып өсуі қажет. Лудомания – осы ұмтылыстың, осы мүмкіндіктің жолындағы ең қауіпті кедергілердің бірі. Құмар ойынға тәуелділік адамды аздырып, болашақтан айырады. Лудоманияға ұшыраған адам уақытынан, ақшасынан, күш-қуатынан айырылып қана қоймай, отбасы мен жақындарын да зардап шектіріп, күллі қоғамға зиян келтіреді. Сондықтан да “Жастарды лудоманиядан құтқару – баршамыздың басты мақсатымыз!” деген ұранды басшылыққа алып, нақты қадамдар жасалғаны жөн. Мемлекеттік деңгейде заңнаманы жетілдіру, білім беру жүйесінде терең профилактикалық жұмыстар жүргізу, отбасы мен ата-аналардың жауапкершілігін күшейту, қоғамдық ұйымдар мен еріктілерді тарту – осының бәрі бірігіп кешенді күшке айналуға тиіс. Әр азамат жеке жауапкершілікті сезінсе, қоғамда жанашыр орта қалыптасса, лудомания сияқты зиянды әдеттерден аулақ боламыз. Қазақстанның келешегі үшін, ұлттың сапалы дамуы үшін бұдан артық маңызды міндет жоқ. Балаларымызға, бауырларымызға, студенттер мен жас мамандарға дұрыс жол сілтеп, құмар ойынның құрсауынан арашалау – әрқайсымыздың азаматтық парызымыз.