ҚОРЫТЫНДЫ ЖИЫНДА ТҮЙТКІЛДІ ТҮЙІНДЕР ТАРҚАТЫЛДЫ

Қазіргі жаһандану заманында ақпарат құралдарының қолжетімділігі мен технологияның дамуы адамдардың күнделікті өміріне орасан өзгеріс әкелді. Әсіресе, интернет пен мобильді құрылғылардың кең таралуы арқасында түрлі қызметтер мен ойын-сауық түрлері бірер сәтте қолымызға түсетін күйге жетті. Солардың арасында құмар ойындар да қалың жұртқа бұрынғыдан да жақын болды. Бұрынғы заманмен салыстырғанда, казиноларға, ойын автоматтарына барып, нақты ақшамен бәс тігу үшін арнайы орын іздеп, белгілі бір қалаларға сапар шегу қажет болатын. Ал қазір құмар ойындар сандық дүние арқылы оңай қолжетімді бола түсуде. Мобильді қосымшалар мен онлайн платформаларда кез келген адам аз ғана уақыт ішінде бәс тігіп, ақшалай ұтысқа кенелгісі келетінін немесе шығынға ұшырайтынын тез көре алады.

Құмар ойындарының кеңінен таралуы мен оның адамға тигізетін зияны қоғамда да, жеке адамдардың өмірінде де көп мәселелер туындатады. Кейбір адамдар үшін құмар ойын жағымды демалыс, көңіл көтеру құралы болуы мүмкін. Алайда, көптеген жағдайда ол адамның қаржылық, психологиялық, әлеуметтік жағдайына, тіпті рухани ахуалына теріс әсер ететінін статистикалық мәліметтерден көруге болады. Кішігірім қызығушылық ауыр тәуелділікке айналып кетіп, отбасылардың ыдырауына, қарызға белшеден батуына, денсаулықтың нашарлауына әкеледі. Осы орайда, «Құмар ойынның зардабы ауыр» деген ұран жай сөз емес, өмірдің нақ көрінісінен туған тұжырым екенін ұғынған жөн. Құмар ойындардың ең қауіпті тұсы – ол адамның бойында тәуелділік қалыптастырады. «Тәуелділік» деп белгілі бір затқа не әрекетке адамның үйреніп кетіп, одан бас тартуға шамасы жетпейтін жағдайын айтады. Құмар ойындарға берілген адам кейде саналы түрде өзіне зиян келтіретінін ұқса да, бәс тігуден, ойыннан қол үзуге ерік-жігері жетпейді. Тәуелділікке ұшыраған адамның миында дофамин секілді «ләззат» гормондары шамадан тыс бөлінеді. Құмар ойынмен байланысты толқулар, ұтқан кездегі шаттық сезімі, кейін ақшаны жоғалту қорқынышы мен жеңіске үміттену, тағы басқа психологиялық әсерлер адамның мінез-құлқын өзгертеді. Нәтижесінде ол осы «турбулентті сезімдер» үшін-ақ ойынды жалғастыра береді. Жеңіліс кезінде шығынын қайтаруға тырысып, одан әрі бәс тігеді, сөйтіп тереңірек иірімге батады. Құмар ойындарға тәуелділік пен есірткіге тәуелділіктің биологиялық сипаты ұқсас. Екеуінде де ми орталығындағы «сыйлықпен рақат алу» жүйесі әсерге ұшырайды. Сол себепті құмар ойынға берілген адамды емдеу де соншалықты күрделі. Тіпті, кейбірі ойын орнына бармай, тек үйінде интернет арқылы ойын ойнаса да, бұл әрекеттен біраз уақытқа қол үзсе «синдромдар» пайда болып, мазасы кетеді. Адамдардың құмар ойынға тәуелді болып кетуі көп жағдайда психологиялық мәселелерден де туындайды. Мысалы, өмірге деген қанағатсыздық, күнделікті күйбең тірліктен шаршау, жалғыздық, қиындықтарды уақытша ұмыту ниеті, қаржылай қиындық сияқты факторлар адамды жылдам пайда табу жолына жетелейді. Сөйтіп, құмар ойын құтқарушы шешім ретінде көрінуі мүмкін. Бірақ уақыт өте келе бұл иллюзия «құтқарушыдан» «тұңғиыққа сүйреушіге» айналады.
Құмар ойындардың басты зиянының бірі – қаржылық шығын. Кейбір адамдар аз ғана ақша қойып, сәттілікке сеніп, мол ақша ұтуға құштар болады. Бірақ көбіне сол үміт ақталмай, ұтылатын сәттер басым түседі. Көп адам ұтылған сайын, «осы жолы сәттілік келеді» деп тағы ақша салады. «Жеңіліс – жеңіске бір табан жақындатады» деген жалған сеніммен өз ақшасын салып қана қоймай, қарызға батып, несие алып, тіпті жақындарына қол жайып, қомақты қарызға душар болады. Экономикалық жағынан алғанда, құмар ойын – ұзақ мерзімде теңгерімсіз кіріс-шығыс тудыратын сала. Ойын бизнесінде ойыншылар қанша ұтса да, орташа есеппен алғанда, бәрібір ұйымдастырушы жақ пайдада отырады. Сол себепті қарапайым ойыншы үнемі ұтылу тәуекеліне жақын. Жеке адамдар ғана емес, бүкіл отбасы, кейде бүкіл қоғам құмар ойындардан экономикалық зиян шегуі мүмкін. Отбасылар қарызға кіріп, банктік несие төлеу мүмкіндігінен айырылады. Осының нәтижесінде тұрғындардың төлем қабілеті төмендеп, отбасындағы жанжалдар артады. Кей бірін банкрот болғанға дейін апарып, үйсіз-күйсіз қалдырған мысалдар да аз емес. Сондай-ақ құмар ойынға салынып кеткен азаматтардың жұмысқа деген ынтасы түсіп, еңбек өнімділігі төмендейді, ұдайы уайымға салынып жүріп, еңбек орнынан шығып қалуы да ғажап емес. Нәтижесінде қоғамда жұмыссыздық, кедейшілік, әлеуметтік толқулар белең алады. Мемлекеттер кейде құмар ойын бизнесінен салық арқылы пайда көргісі келеді, алайда оның халыққа тигізер залалы көбіне мемлекеттік қазынаға түскен кірістен әлдеқайда артық. Сондықтан да көптеген елде құмар ойындар қатаң бақылауға алынып немесе шектеулер қойылып жатады.
Құмар ойындардың салдарынан отбасы мен қоғамда туындайтын мәселелер зор. Тәуелділікке ұшыраған адам жақындарына, отбасы мүшелеріне көңіл бөлмей, уақытын ойынға арнай бастайды. Көп жағдайда қаржылық шығындар отбасы бюджетіне нұқсан келтіреді, оған қоса бір-бірін айыптау, сенімнің жоғалуы сияқты проблемалар туындайды. Ақыры ерлі-зайыптылар ажырасып тынады немесе балалар әкенің жауапсыздығынан зардап шегеді. Ата-анасының құмар ойынға салынып кеткенін көрген бала психологиялық соққы алады. Көп ақша ұтқан кездері отбасында уақытша қуанғанымен, ұзамай қайтадан қарызға батып, тұрмысы қиындап, ата-анасының ұрыс-керісін еститін жағдайға ұшырайды. Мұндай ортада тәрбиеленген бала да өсіп, ересек жасқа келгенде құмар ойындарға жақын болуы ғажап емес, себебі ол өзіне таныс жағдаятты қалыпты өмір сүру моделі деп қабылдауы мүмкін. Қоғамдық деңгейде қарағанда, құмар ойынға тәуелді адамдар түрлі құқық бұзушылықтарға жиі барады. Қарыздарын өтеу үшін алаяқтық жасайды, тонаушылыққа, тіпті зорлық әрекеттеріне душар болуы ықтимал. Мемлекеттік органдар осыған байланысты заңсыз ойын бизнесін анықтау, оған қарсы күресу шараларын жүргізуге мәжбүр. Бұл – қосымша қаржылық шығын, заңгерлік жұмыстар және құқықтық қызметтердің көбеюі. Құмар ойындар халықтың әлеуметтік әлжуаз тобына да айтарлықтай соққы береді. Бірі жұмыссыз болса да, әлдебір сәттік «екі есе, үш есе қып қайтарып аламын» деген үмітпен қалтасында қалған тиынын ойынға салады. Ал нәтижесінде одан да зор шығынға батып, тұрмысы одан сайын төмендей түседі. Бұл — тек қана жеке адамның емес, тұтас қоғамның мәселесі. Құмар ойындардың адам психологиясына әсері аса күрделі. Жоғарыда айтылғандай, жеңіске жеткен кездегі қуаныш пен қатар жеңілген кезде «қайтарып аламын» деген үміт адамның миын қайта-қайта бәс тігуге итермелейді. Адам «мен қазір ұтыламын, бірақ келесіде ұтамын» деген оймен үздіксіз ойынды жалғастырып, өзін-өзі алдайды. Төмендегідей психологиялық факторлар үлкен рөл атқарады. Ойын үстінде адреналин бөлінеді, жүрек соғысы жиілеп, толқу сезімі пайда болады. Кейбір адамдар сол толқуға тәуелді боп қалады. Құмар ойыншылар «Әрдайым сәттілік болады», «Бұл жолы міндетті түрде ұтамын» деген ойға беріліп, ақылға қонымсыз қаржылық шешімдер қабылдайды. Тұрақты ұтылысқа ұшырағанның өзінде ойыншыны тоқтатар ең басты күш – ерік-жігер. Ал құмар ойынға кірген сайын бұл күш әлсіреп, адам қайта-қайта әлгі ойынға тартылып тұрады. Үнемі қаржы жоғалтып, өз-өзіне көңілі толмай, құрбан болған адам бойында стресс пен депрессия артады. Бұл жағдайдан шығудың бір жолы ретінде ол тағы да ойынға жүгінуі мүмкін. Осылайша, құмар ойынға деген тәуелділік адам психологиясына көп шығын келтіріп, психикалық ауруларға, тұйықтыққа, агрессияға апаратын жолға айналады. Тіпті, өкінішке қарай, кей адамдар суицидке де барады. Өмірінің мәнін құмар ойын ғана екен деп қабылдаған адам барлық ақшасынан айырылғанда, қарызға кіргенде дүниеден түңіліп, өлімді таңдауы мүмкін. Мұндай қайғылы жайттар қоғамда кездесіп те жатыр. Ислам дінінде құмар ойынға тыйым салынғаны белгілі. Құран Кәрімнің кейбір аяттарында арақ ішу, құмар ойын, бал ашу сияқты әрекеттер шайтанның ісі екендігі, адамды азғыратыны ескертіледі. Мұндай күнәлі істің адамзатқа залалы көп болғандықтан, ислам құмар ойындарды қатаң түрде харам санайды. Басқа діндерде де құмар ойынға тыйым салу немесе кем дегенде сақтану туралы нұсқаулар бар. Мысалы, христиандықта да құмар ойын – адамға пайдасынан зияны басым, рухани әлсіретуге, ашкөздікке жетелейтін әрекет ретінде сыналады. Буддизм де адамның ақыл-ойының байсалдылығын бұзатын барлық әрекеттерге теріс қарайды. Діни тұрғыда кез келген дін өкілдері құмар ойындарға қарсы күресу керек деп түсіндіреді. Себебі ол адамды теріс жолға жетелеп, күнәға батырып қана қоймай, оның моральдық қасиеттерін де әлсіретеді. Адал еңбекпен нан табуды, адамгершілікті, сабырлылықты насихаттайтын діндер үшін құмар ойынға салыну – адамның рухани келбетіне нұқсан келтіретін құбылыс.
Көптеген елдер құмар ойындарды заң жүзінде реттеуге тырысады. Тәжірибе көрсеткендей, тыйым салып, мүлдем жабу – кейде кері әсерін тигізуі мүмкін, өйткені қоғамда сұраныс болған жерде жасырын не заңсыз ойын бизнесі өркендеп кетеді. Сондықтан кей мемлекеттер құмар ойын индустриясын бақылауда ұстап, арнайы аймақтарда ғана рұқсат береді, салық мөлшерін көбейтеді, лицензия беру тәртібін қатаңдатады. Дегенмен, лицензиясын алған ойын орындары да қоғамдағы мәселені толық шеше алмайды. Сондықтан, кей жерлерде жас мөлшеріне шектеу қойылады, жарнамалау шарттары қатаңдатылады. Жүргізуші куәлігіне ұқсас арнайы клиент карталарын енгізіп, адамның қанша рет ойнағанын бақылау, ұтыс немесе ұтылысын қадағалау сынды шаралар да бар. Мемлекет міндеті – халықтың мүддесін қорғау. Сондықтан да заңнамалық реттеумен қатар, тәуелділікті емдеу орталықтарын ашу, ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын жүргізу маңызды. Жастар арасында құмар ойынға жоламаудың зиян екені жайлы насихат, ақпарат, бейнероликтер, семинар-тренингтер өткізудің маңызы орасан. Әсіресе әлеуметтік желілерде, онлайн платформаларда дұрыс ақпарат тарату қазіргі цифрлық заманда ерекше өзекті. Құмар ойыннан арылу, тәуелділікті еңсеру — өте қиын процесс. Біреулер өздігінен тоқтап, басқаға көңіл бөліп кете алса, енді біреулер кәсіби мамандардың көмегіне жүгінуге мәжбүр. Жалпы, төмендегідей ұсыныстарды атап өтуге болады. Психолог, психиатр, психотерапевт сияқты мамандардың кеңесі — құмар ойынға тәуелділіктен шығудың тиімді жолы. Мотивациялық сұхбаттасу, когнитивтік мінез-құлықтық терапия, топтық терапия әдістері тәжірибеде пайдалы екенін көрсеткен. Жақындарының қасынан табылуы, түсіністік танытуы маңызды. Олардың эмоциялық қолдауы мен практикалық көмек адамға күш береді. Құмар ойыншыға қаржылық тәуелсіздікті жоғалту – ең үлкен соққы. Сондықтан ол үшін банк карталарын, ақшаны жақын адамдарға сеніп тапсырған жөн. Өзіне шектеу қою, күнделікті немесе апталық бюджет жүргізу керек. Спортпен шұғылдану, өнер, музыка, саяхаттау сияқты пайдалы хоббилер адамның бос уақытын пайдалы өткізуге ықпал етеді. Адам ойынды ойлайтындай уақыт қалдырмай, өзін басқа іс-шараларға арнағаны жөн. Құмар ойынға салынып кеткен адамның көп жағдайда іштей бос кеңістігі болады. Сол кеңістікті рухани һәм интеллектуалдық ізденістермен толтыру – мәселенің бір шешімі. Кітап оқу, білім жетілдіру, жаңа кәсіби дағдыларды меңгеру арқылы адам өзін-өзі бағалауды арттыра алады. Кей елдерде «Анонимдік ойынқұмарлар» сияқты қоғамдық ұйымдар жұмыс істейді. Мұндай ортада бір-бірімен тәжірибе бөлісу, ұқсас жағдайдағы адамдардың бірге күресуі оң нәтижелер береді.
Құмар ойын бизнесі жарнаманы қарқынды пайдаланады. Теледидар, радио, әлеуметтік желілерде «лотерея жеңімпаздары» туралы бейнетүсірілімдер, «мүмкіндігіңді жіберме, аз ақша салып, көп ұт!» деген ұрандар адамды еліктіреді. Жалған сенім тудыратын бұл жарнамалар статистикалық мәліметтерді ұтымды пайдаланбайды, өйткені ұтылған адамдардың санын ешкім жарияламайды. Әлеуметтік желіде блогерлер, танымал адамдар қандай да бір бәс тігу платформасын жарнамалап, «мен оңай ақша тауып жүрмін» дейді. Шын мәнінде оның «оңай» еместігін, мұнда тәуекелдің зор екенін, көп адамның опық жеп жүргенін айтпайды. Мұндай жарнамаға алданып, әсіресе жастар қателіктерге бой алдырады. Осы тұста мемлекет пен қоғамдық ұйымдар медиа кеңістікте қарсы насихат жүргізуі керек. Құмар ойынның зияны туралы ескерту, нақты статистиканы жариялау, тәуелділіктің қандай ауыр зардабы болатынын айтып отыру – бұқаралық ақпарат құралдарының жауапкершілігі. Сондай-ақ жаппай жарнаманы қатаң шектеу, ғаламторда арнайы ескертулер мен жас ерекшеліктеріне шектеулерді іске қосу қажет. Құмар ойындар төңірегінде түрлі қате түсініктер бар. Кейбір танымал аңыздарға тоқталайық. Тәуелділікке шалдыққандардың көбі өзін-өзі алдап, «қалаған кезде қоямын» деп айтады. Шынында, тәуелділік күшейген сайын өзін тежеу қиындай түседі. Ұтылған адам ұтқанын қайтарып алам деп тағы ақша салады. Жеңіліс көбейген сайын қарыз да арта береді. Құмар ойындардың ұйымдастырушылары мұны «жеңілістен кейінгі қуып жету» деп атайды және ойыншылардың түбі үлкен шығынға батуына себепші. «Барлығы ойнайды, мен де ойнаймын» деген түсінік – көпшілікке ілесу, тобырлық психология. Расында, құмар ойынға салынып, үлкен тәуекелге барып жүргендердің пайызы жалпы халықпен салыстырғанда көп емес. Бірақ қазір ақпарат ағынында «бәрі ойнап жүргендей» көрінуі мүмкін. Кейбір адамдар бәс тігу стратегияларын үйретемін деп ақылы сабақтар сатады. Ал шын мәнінде, казино және басқа да құмар ойындарда математика мен ықтималдық заңдылықтары бойынша, ұйымдастырушының пайдасы жоғары. Жүйеден ұту өте қиын, көбіне мүмкін емес. Шындық мынада, құмар ойын – қашан да үлкен тәуекел, ал түбінде одан ұтқандардан гөрі ұтылғандар анағұрлым көп. Бұл – статистика дәлелдеген ақиқат. Қазақстанда да құмар ойындар қоғамның бір өзекті мәселесіне айналып отыр. Заң бойынша ойын бизнесі Алматы облысының Қапшағай аумағында және Ақмола облысының Щучинск-Бурабай аймағында ғана орналасуға тиіс. Басқа өңірлерде казино немесе ойын залдарын ашуға тыйым салынған. Алайда, соған қарамастан, кейбір қалаларда жасырын немесе заңсыз ойын клубтары, букмекерлік кеңселер жұмыс істейді. Интернет желісі арқылы да түрлі лотерея, букмекерлік бәс тігу сияқты қызметтер қарқын алған. Жыл сайын құмар ойындарға қатысты құқық бұзушылықтар саны азаймай келе жатқаны байқалады. Құмар ойынға салынып, бар-жоғын жоғалтқан, қарызға кірген адамдар көбінесе отбасы шиеленісіне, қылмыстық әрекеттерге де барып жатады. Мемлекет бұл мәселені шешуде бірнеше қадам жасауда. Олар — құмар ойындарды жарнамалауға шектеу қою, жас мөлшерін бақылау, ойын залдарының орнын қатаң белгілеу және оларды арнаулы аймаққа шоғырландыру, интернет арқылы бәс тігуді қадағалау, VPN немесе өзге де жолдармен айналып өтетін сайттарды бұғаттау. Дегенмен, бұл шаралар жеткілікті ме? Қоғамда ақпараттандыру жұмыстары қарқынды әрі ұзақ мерзімді болуы тиіс. Мектеп қабырғасынан бастап құмар ойынның зияны туралы айтылса, жастардың алдын алу жеңілдейді.
Отбасы – қоғамның негізгі ұясы. Ол жерден бала тәрбиесіне қажетті құндылықтар қалыптасады. Ал егер отбасының бір мүшесі құмар ойынға тәуелді болса, сол шаңырақтың берекесі кетуі мүмкін. Анасы не әкесі қарызға кіріп, үйдегі жинақтарды тықпыштап сатып, тіпті отбасылық қажеттіліктерді құрбан етуі – бала үшін ауыр психологиялық жарақат. Сонымен қатар, құмар ойыншының агрессивті мінез көрсетуі, депрессиялық күйде жүруі – отбасы ішіндегі қарым-қатынасқа кері әсер етеді. Күні-түні уайымдаған жұбайы да психикалық тұрғыдан шаршайды, отбасы мүшелері жиі ұрысады, ажырасуға дейін барады. Мұндай жағдайда кәсіби психологтардың отбасы терапиясы да көмекке келе алады. Ерлі-зайыптыларға бір-бірін түсінуге, балаларына дұрыс қарым-қатынас жасауға көмектесу – отбасын сақтап қалудың жолы. Бірақ ең алдымен құмар ойынға тәуелді адам емделуге келісім беруі қажет. Бұрын құмар ойынға бару үшін арнайы орынға бару керек еді. Қазір цифрлық технология дамыған уақытта, кез келген адам ұялы телефонында не компьютерінде бірер батырманы басып, ойынға кіре алады. Бұған қоса, түрлі виртуалды казинолар, спорттық бәс тігу сайттары тулік бойы жұмыс істейді. Бұл қолжетімділік тәуелділікті арттыра түседі. Мобильді қосымшаларға банк картасын тіркеп, бір рет басу арқылы депозит салу оңай. Ойын барысында уақыттың қалай өткенін байқамай қаласың. Тағы бір қауіпті тұсы – ақшаның виртуалды түрде көрінуі. Қолма-қол ақшаны сезіну басқа, ал телефондағы цифрды көргенде адам оның құнын толық сезінбеуі мүмкін. Бұл да шығынға тез баруға себеп. Интернет арқылы құмар ойынға тәуелділікті емдеу үшін де жаңа технологиялар пайдаланылады. Мысалы, адамның компьютерінде немесе смартфонында арнайы сайттарды бұғаттайтын бағдарламалар орнатуға болады. Немесе банк карталарына белгілі бір MCC (Merchant Category Code) кодтарын блоктап, «құмар ойын» санатындағы төлемдерді өткізбейтіндей етуге мүмкіндік бар. Бірақ мұның бәрі адам өзі шын ниетімен құтылғысы келген жағдайда ғана тиімді.
Жастар — құмар ойындардың ең осал тұтынушыларының бірі. Жасөспірімдерде ерік-жігер толық қалыптаспаған, психологиялық тұрғыда еліктегіш, жаңалыққа құмар келеді. Интернет желісінде әртүрлі жарнама, ойындар, челлендждер көп. Оған қоса, жолы болғыш блогерлердің оңай ақша тауып жүргенін көріп, «мен неге байқап көрмеске?» деп елігуі мүмкін. Жасөспірім жасында тез баю идеясы, «көбірек ақша тапсам, өмірім жақсарады» деген жалған сенім қалыптасуы ықтимал. Ата-анасының бақылауы болмаса, бала интернет арқылы өзіне банктік карта ашып, ойынға бет бұруы да оңай. Бұл мәселенің шешімі – балаларға ерте жастан қаржы сауаттылығын үйрету, еңбектің қадірін түсіндіру, құмар ойынның зиянын жеткізу. Мектептегі тәрбие сағаттарында, ата-аналар жиналыстарында бұл тақырыпты ашық талқылау маңызды. Баланың бос уақытын спорт, өнер, танымдық шаралармен толықтыру – оның қызығушылығын пайдалы арнаға бұрудың бір жолы. Құмар ойындармен күресте ең тиімді әдіс – алдын алу. Адам бір рет тәуелділік иіріміне кіріп кетсе, одан арылу өте қиын, ұзақ уақыт пен қажырлы еңбекті талап етеді. Сол себепті келесі алдын алу шараларына назар аударған жөн. Ата-ана балаларға қаржы мен еңбек құндылықтарын дұрыс үйретуі керек. «Ақша маңдай термен табылатынын», «тез баюдың жолы жоқ» екенін түсіндіру – ата-ананың міндеті. Оқушылар мен студенттерге құмар ойындардың зияны туралы дәрістер өткізіп, нақты мысалдар келтірген тиімді. Кәмелетке толмағандарға құмар ойын қызметін көрсетуге тыйым салу қатаң қадағалануы тиіс. Жалған құжатпен кірген жасөспірімдердің жағдайы болса, ойынхана жауапкершілікке тартылуы керек. Медиада, әлеуметтік желілерде құмар ойындарға қарсы бейнебаяндар, мәліметтер, сұхбаттар жиі жариялануы қажет. Атақты тұлғалар да осы тақырып бойынша белсенділік танытса, жастарға үлгі болады. Мемлекет пен жеке сектор бірігіп, халыққа, әсіресе жастарға қаржы сауаттылығы бойынша тегін курстар ұсынса, адамдар өз қаржысын басқаруды үйреніп, оңай ақша табу иллюзиясынан аулақ болар еді. Қолдау топтары мен емдеу орындарының қолжетімді болуын қамтамасыз ету. Адамдарды айыптау емес, оларға көмек қолын созу маңызды.
Осы орайда, жуырда Түркістан қаласындағы «Достық үйінде» облыстық Қазақстан халқы Ассамблеясы жанындағы Аналар кеңесінің 2024 жылдағы қорытынды отырысы өтті. Жиынға Түркістан облыстық ҚХА жанындағы Аналар кеңесінің төрайымы Гүлсара Тоққұлова модераторлық етті. Алқалы басқосуға Түркістан облыстық қоғамдық даму басқармасы басшысының орынбасары Нұрсұлтан Сейтжанов, «Қоғамдық келісім» КММ басшысы Эльмира Жанғазиева, облыстық ҚХА жанындағы қалалық, аудандық Аналар кеңесінің төрайымдары мен мүшелері, этномәдени бірлестіктер өкілдері, «Ассамблея жастары» РҚБ Түркістан облыстық өкілдігінің мүшелері, жастар қатысты. Келелі жиында облыстық қоғамдық даму басқармасы басшысының орынбасары Нұрсұлтан Сейтжанов қоғамдағы аналардың рөлі мен жауапкершілігі және жастар тәрбиесі жайлы, сондай-ақ Мемлекет басшысының ҚХА сессиясында және Ұлттық құрылтайда берген тапсырмаларының орындалу барысына тоқталды. Күн тәртібіне сәйкес, жиында «Салауатты сана» жобасының тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу жұмыстарының Түркістан облысында атқарылуы жөнінде облыстық Полиция департаменті жергілікті полиция қызметі басқармасының әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау тобының аға инспекторы, полиция подполковнигі Жанар Қалабаева, сондай-ақ 2024 жылы атқарылған жұмыстар жөнінде Кентау қалалық ҚХА Аналар кеңесінің төрайымы Маржан Кривенцова, Түлкібас аудандық ҚХА жанындағы Аналар кеңесінің төрайымы Назым Қуанышбекова баяндама жасады. Сондай-ақ жиында Аналар кеңесінің төрайымына жастар өкілінен орынбасар тағайындау жайы талқыланды.
Мемлекет басшысы – Қазақстан халқы Ассамблеясының төрағасы Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы Қазақстан халқы Ассамблеясының 33-ші сессиясында жастар ұйымдарының өкілін Қазақстан халқы Ассамблеясының қоғамдық құрылымдары төрағаларының орынбасарларының бірі ретінде тағайындау мүмкіндігін қарастыруды тапсырған болатын. Сол тапсырмаға сәйкес, көпшілік дауыспен Аружан Шекербек облыстық Қазақстан халқы Ассамблеясы жанындағы Аналар кеңесі төрайымының орынбасары болып сайланды. Аружан Мамытқызы Арыс қаласында дүниеге келген. 2023 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін Түркістан қаласы және Сауран ауданының қорғаныс істері жөніндегі біріктірілген басқармада қызмет етіп келеді. Республикалық «Жас сарбаз» әскери-патриоттық қозғалысы Түркістан облыстық филиалының төрағасы. Басқосу ары қарай сұрақ-жауап түрінде өрбіп, жиынға қатысушылар өзекті мәселелер төңірегінде өзара пікір алмасып, ойларын ортаға салды. Жиын соңында этносаралық татулықты, қоғамдық келісімді нығайтуға үлес қосып жүрген облыстық ҚХА жанындағы Аналар кеңесінің мүшелеріне құрмет көрсетілді. Атап айтқанда, ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің Алғыс хатымен Түлкібас аудандық Аналар кеңесі төрайымының орынбасары Ақсұлу Күзембаева және ҚР Оқу-ағарту министрлігінің Алғыс хатымен Сарыағаш аудандық Аналар кеңесінің төрайымы Жәмилә Ермаханбетова марапатталды. Сондай-ақ өскелең ұрпақты тәрбиелеу және ұлттық салт-дәстүрді дәріптеу бағытында белсенді еңбектері үшін бірқатар ақ жаулықты аналар ҚХА жанындағы Аналар кеңесінің 10 жылдығына арналған төсбелгімен және облыстық қоғамдық даму басқармасының басшысы Ерлан Күзембаевтың атынан Алғыс хаттармен марапатталды. Жиында атап өтілгендей, ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев жыл сайынғы Жолдауларында, Ассамблеяның 33-сессиясында сөйлеген сөзінде еліміздің жұртшылығын ізгі қоғам құруға, қоғамымызды дендеп тұрған «бес кесел» — нашақорлық, құмарпаздық (лудомания), тұрмыстық зорлық-зомбылық, вандализм және ысырапшылдықтан сақ болуға шақырды. Осыған байланысты, жиында Түркістан облыстық Қазақстан халқы жанындағы Аналар кеңесі барша аналардың атынан бүкіл ел жұртшылығына Үндеу жариялады. Жалпы құмар ойындарға тәуелді болып, кейін одан арылып шыққан адамдардың әңгімелері – үлкен мотивация көзі. Олар көбіне қатты шығынға ұшыраған, отбасынан айырылған, бірақ ақыр соңында өмірін қайта бастап, құмар ойынсыз да бақытты болуға болатынын дәлелдеген. Мысалы, біреу кәсіби психологқа барып, бірнеше жыл бойы емделген соң тұрақты жұмыс тауып, отбасымен қайта табысып, қарыздарын өтеп шыққан. Енді біреуі дін жолына бет бұрып, рухани тұстарын жетілдіріп, жаман әдетті тастаған. Бұл тәжірибелер басқа адамдарға «құмар ойын – үкім емес, одан шығуға болады» деген үміт сыйлайды. Алайда бұл жол жеңіл емес, үздіксіз күш-жігер мен қолдауды талап етеді.
Құмар ойыннан арылу – тек ойыннан бас тарту емес, бүкіл өмір салтын өзгерту деген сөз. Адам өз-өзімен терең жұмыс істеуі керек. «Нені қалаймын?», «қандай құндылықтарды ұстанамын?», «алдағы мақсатым қандай?», «оған қалай жетемін?» деген сауалдарға жауап табуға тиіс. Көптеген психологтар адамның ішіндегі бос кеңістікті жаңа, пайдалы істермен толықтырып қана қоймай, оның өмірлік ұстанымын өзгерту керектігін айтады. «Өмірде барлық нәрсе еңбектен келеді», «Сәттілік – еңбектің жемісі» деген түсініктерді бойға сіңіру керек. Егер адам «тез ақша тауып аламын» деген үмітпен өмір сүрсе, өзі түбегейлі өзгермегенше, басқа тәуелділікке ұшырауы да ғажап емес. Болашаққа деген сенім, нақты жоспар құрып, оған дәйекті қадамдар жасау, ұжыммен араласу, қызықты жобаларға қатысу – құмар ойыннан арылуға үлкен септігін тигізеді. Тұлғалық өсу мен табысқа жету ұзақ мерзімді еңбектен шығады, бірақ бұл адамға шынайы бақыт пен ішкі тыныштық сыйлайды. Қоғамдық ұйымдар, қорлар, еріктілер тобы – құмар ойындарға қарсы күресте маңызды буын. Олар зардап шеккен адамдар мен олардың отбасына қолдау көрсетуге, психологиялық және құқықтық көмек ұйымдастыруға, қоғамда үлкен шаралар өткізіп, түсіндіру жұмыстарына белсене араласа алады. Сондай-ақ, бұл ұйымдар мемлекеттік органдармен бірлесіп, заңнамаға өзгерістер ұсынуы мүмкін. Мысалы, ойын бизнесіне қатысты салықты көтеру немесе жарнамалауға қосымша шектеулер енгізу бойынша ұсыныстар жасайды. Қоғам дауысы естілгенде ғана заңнамалық бастамалар қолдау табады. Қоғамда құмар ойындардың таралуына қарсы ең мықты тұғыр – бекем отбасы. Отбасында балаға дұрыс тәлім-тәрбие беру, еңбекқорлық пен сабырлықты дәріптеу, адал табысқа деген құрмет қалыптастыру – басты қағидат. Егер ата-ана өзі құмар ойынға жақындамаса, адал еңбегінің нәтижесін көрсетсе, бала соны өнеге тұтады. Отбасылық құндылықтардың ішінде өзара сенім мен түсіністік те өте маңызды. Ата-ана баламен ашық сөйлесуге, оның мәселелерін бірге шешуге тырысуы қажет. Жеткіншек «тағы да ұрсады» деп қорықпай, еркін ойымен бөлісе алатын болса, құмар ойындар сияқты зиянды жолдарға аз баратын болады. Кейбір елдерде «жауапты ойын» ұғымы бар. Ол – құмар ойындарды заңдастырған қоғамда, ойыншыларды қорғау үшін бірқатар тетіктер енгізу деген сөз. Мысалы, ойыншыларға белгілі бір уақыт немесе ақша лимитін қоюға мүмкіндік беру, «қызыл желі» аталған шектен асып кетсе автоматты түрде ескерту шығару, тіпті мәжбүрлі түрде оқшаулау құралын қолдану. Технология арқылы ойыншыларға ойын кезінде сәт сайын қанша ақша ұтылды, қанша уақыт болды деген ақпарат беріп отыру – олардың өзін-өзі бақылауына септігін тигізеді. Егер адам қандай қауіпке барып жатқанын көрсе, ол үшін психологиялық кедергі қалыптасады. Әйткенмен, бұл шаралардың бәрі адамның саналы түрде шешім қабылдауына байланысты. Егер ойыншы өзін-өзі алдап, бар ақшасын салуға дайын болса, технологиялық құралдар да оны толық тоқтата алмайды. «Құмар ойынның зардабы ауыр» деген сөз – талай адамның көз жасымен, шытырман тағдырымен дәлелденген шындық. Құмар ойындар көптеген мемлекетте экономикалық табыс көзі болуы мүмкін, бірақ оның қоғамға, отбасыларға, жеке адамдарға тигізер зияны әлдеқайда басым. Тәуелділікке ұшыраған жан өзіне де, айналасына да зор қауіп төндіреді. Қарызға белшеден батып, денсаулығынан айырылып, отбасынан ажырап, болашаққа деген сенімін жоғалтады.
Бұл мәселенің шешімі көпқырлы. Мемлекет құмар ойын индустриясына қатаң талап қойып, оны тек арнайы аймақтарда шектеу, жарнамасын азайту, жасөспірімдерге тыйым салу сияқты шараларды жалғастыруы керек. Құмар ойынның зиянын көпшілікке кеңінен түсіндіру – бәріміздің ортақ міндетіміз. Мектептерде, жоғары оқу орындарында, бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желіде түсіндіру жұмыстарын үздіксіз жүргізу керек. Тәуелділіктен зардап шеккендерге арналған емдеу орталықтары, қолдау топтары қолжетімді болуы қажет. Бұл салада мемлекеттік мекемелер, қоғамдық ұйымдар және жеке клиникалар тығыз қарым-қатынас орнатуы тиіс. Отбасында қарым-қатынастың берік болуы, балаға еңбек пен білімнің құндылығын дұрыс көрсету, қолдау мен түсіністік атмосферасын қалыптастыру – құмар ойындардан сақтанудың ең сенімді жолдарының бірі. Әр адам өмірден мән іздеп, дұрыс құндылықтарды ұстанып, өзі қызыққан салаларда дамуға ұмтылғаны жөн. Тез байып кету немесе жеңіл ақша табуға құмарлық – түбінде тығырыққа тірейтін жол. Нағыз бақыт – еңбектің жемісінен, рухани және интеллектуалдық даму арқылы келеді. Осы айтылғандардың барлығы — қоғамда құмар ойындардың зиянын азайтуға, адамдарға дұрыс бағыт беруге арналған қадамдар. Әрине, бәріне бірауыздан тыйым салып, бәрін тұтас өшіру мүмкін емес, бірақ саналы қоғам құруда «құмар ойын» сынды зиянды әдеттерді шектеп, адамдарды алдын ала қорғауға тиіспіз. Жеке тұлғаның жауапкершілігі, отбасының беріктігі, білім беру мен ақпараттандыру жұмыстары, заңнамалық қадағалау – осылардың барлығы біріксе, құмар ойындардың ауыр зардабын азайтуға болады. Адам баласы бақытты өмірге құқылы. Ол бақыттың негізі – денсаулық, отбасы амандығы, адал еңбек және рухани ізденіс. Құмар ойындар бұл құндылықтарға қауіп төндіретін кесел. Сондықтан әрқайсымыз сақтанып, жақындарымызды да сақтандырып, қоғамда жауапты әрекеттерге шақыру – ортақ парызымыз. «Саулық – байлық негізі» деген сөз бар, ал ақыл-сананы да сау қалпында сақтау үшін құмар ойындар секілді ықтимал қатерлерден аулақ жүрсек, қоғамымыздың келешегі жарқын болмақ.