ӨСКЕЛЕҢ ҰРПАҚ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕМЕН КҮРЕСКЕ ҮН ҚОСТЫ

Қазіргі таңда лудомания – қоғамды алаңдататын өзекті мәселелердің бірі. Құмар ойындарға тәуелділік есейген адамдарда ғана емес, болашағынан үміт күттіретін жас жеткіншектер арасында да жиі кездесіп жүр. Интернет технологияларының қолжетімділігі, смартфон мен компьютердің күнделікті өмірдің ажырамас бөлшегіне айналуы, жарнаманың қарқынды дамуы оқушыларды құмар ойындардың қармағына оңай іліктіруде. Мектеп қабырғасындағы жасөспірімдер – өмірлік позициясы толық қалыптаспаған, эмоциялық тұрақтылығы мен сыни ойлау дағдылары жаңа жетіліп келе жатқан топ. Осы ретте, мектептерде лудоманияның алдын алу шаралары жүйелі әрі кешенді түрде жүргізілуі аса маңызды.

Осы орайда, Түркістан облысы, Түлкібас ауданы, Білім бөліміне қарасты Б.Садықов атындағы жалпы білім беретін мектебінде “Біртұтас тәрбие” бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында «Лудоманияға, нашақорлыққа, құқықбұзушылыққа, буллингке, кибербуллингке қарсы» атты флешмоб өтті. Шараның мақсаты — халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру, жастарды лудомания, нашақорлық, құқықбұзушылық, буллинг және кибербуллинг сияқты қоғамға зиянды құбылыстарға қарсы белсенді әрекет етуге шақыру. Лудомания – құмар ойындарға патологиялық тәуелділік, адамның сәттілікке деген жалған үміті мен жылдам пайда табуға деген құлшынысына негізделген психологиялық дерт. Жасөспірімдер арасында бұл проблема ерекше қауіпті, себебі олардың бойында жауапкершілік сезімі әлі де толық қалыптаса қоймаған, ал әлемге деген қызығушылығы шексіз. Олар жылдам ақша табуға, достар арасында өз беделін арттыруға, эмоциялық күйзелістерден тез арылуға құмар ойындарды құрал ретінде қолдануға бейім. Мұның салдары ауыр. Бала сабаққа деген ынтасын жоғалтады, уақытын босқа өткізіп, ақшасын ысырап етеді, ұтылып, көңіл күйі түседі, отбасымен, достарымен қарым-қатынасы бұзылады. Мектептерде лудоманияның алдын алу бір ғана әрекетпен шектелмеуі керек. Бұл жұмыс көпқырлы және тәрбие жүйесінің әрбір элементін қамтиды. Басты бағыттар ретінде ақпараттық-ағартушылық, психологиялық, әлеуметтік және ұйымдастырушылық шараларды атап өткен жөн.
Ең әуелі мектеп мұғалімдері, психологтар, әлеуметтік педагогтар оқушыларға құмар ойындардың зияны, олардың қалай алдайтыны, тәуелділіктің психологиялық механизмдері туралы түсіндіруі қажет. Мұндай сабақтарды 8-9 сыныптан бастап өткізу маңызды, себебі жасөспірімдер дәл осы кезде интернетке еркін еніп, түрлі ықпалдарға тез беріледі. Оқу жоспарына құмар ойындардың экономикаға, адам психологиясына, отбасы және қоғам өміріне тигізетін әсері туралы тақырыптарды енгізу тиімді. Бұл оқушыларға құмар ойынның жай ғана қызық емес, терең тамырланған әлеуметтік мәселе екенін түсіндіреді. Оқушыларға интернеттегі жарнамалар, букмекерлік кеңсе ұсыныстары мен жалған жеңістерді паш ететін видеолардың артында қандай маркетингтік айла жатқанын ұғындыру қажет. Медиасауаттылықты арттыру – жалған ақпаратты, жалған уәдені дер кезінде ажыратып, сыни көзқараспен қарауға үйретеді. Психологтар оқушылардың мінез-құлқындағы өзгерістерді дер кезінде байқап, оларға жеке кеңес бере алады. Лудоманияға бейім оқушылардың бойынан күйзеліске бейімділікті, өз-өзіне сенімділіктің төмендігін, жалғыздықты немесе әлеуметтік оқшаулануды аңғаруға болады. Психолог осындай балалармен жүйелі жұмыс жүргізіп, оларға ішкі уайымдарын жеңуге көмектесу керек. Топтық сабақтарда оқушылар бір-бірімен тәжірибе алмасып, эмоционалдық тұрақтылықты дамытуға, өмірлік қиындықтарды шешудің конструктивті жолдарын іздеуге дағдыланады. Төзімділік, өзін-өзі бақылау, мақсат қою, уақытты тиімді ұйымдастыру секілді дағдыларды үйрету лудоманияның алдын алуға оң әсер етеді. Егер мектепте лудоманияға жақындаған немесе тәуелділік белгісі бар балалар анықталса, олар үшін арнайы қолдау топтарын ұйымдастыруға болады. Онда олар бір-бірімен сөйлесіп, тәжірибе бөлісіп, мамандардың жетекшілігімен қиындықтарын талқылап, шешім табуға талпынады.
Ата-ана — баланың ең жақын қолдаушысы. Мектеп отбасылық жиындар, ата-аналар жиналыстары арқылы құмар ойындардың зияны туралы үнемі хабардар етіп, үйде балалардың интернетте не істейтінін, қандай сайттарға кіруін бақылауды ұсынады. Ата-ана тарапынан дұрыс бақылау – лудоманияның алдын алудың басты шарттарының бірі. Мектеп оқушыларын спорт секциялары, өнер үйірмелері, ғылыми үйірмелер сияқты пайдалы іс-әрекеттерге қатыстырып, олардың бос уақытын тиімді өткізуге жағдай жасау керек. Пайдалы хобби жасөспірімнің көңілін алаңсыз қызыққа, дамуға бағыттап, құмар ойындарға бейімділікті төмендетеді. Мектептерде рухани-адамгершілік сабақтарын, өнеге-өнер дәстүрлерін, ұлттық құндылықтарды ардақтайтын шараларды көптеп ұйымдастыру қажет. Еңбекқорлық, адалдық, төзімділік, жауапкершілік сияқты қасиеттерді бағалауды үйренген бала жалған оңай табысты қуалаудан гөрі, еңбекпен жететін нәтижені қастерлейді. Мектептің ішкі тәртіп ережелері бойынша оқушылардың мектеп аумағында мобильді құрылғыларды ретсіз пайдалануына шектеу қою, интернетке, әсіресе құмар ойын сайттарына кіруді болдырмайтын сүзгілерді орнату қажет. Бұл шаралар мектеп қабырғасында лудомания ықпалын барынша азайтады.
Жергілікті билік және құқық қорғау органдарымен бірлесе отырып, құмар ойындарды насихаттайтын билбордтар, жарнамаларды мектептер маңайында, балалар көп жүретін орындарда шектеу керек. Ақпараттық кеңістіктегі кең таралған жарнамаларды азайту оқушылардың қызығушылығын төмендетеді. Мектеп әкімшілігі оқушылардың сабаққа қатысу, үлгерім деңгейі, мінез-құлқы, тәртібі бойынша мониторинг жүргізіп отыруы тиіс. Егер қандай да бір оқушының мінезінде іргелі өзгеріс байқалса (сабақ үлгерімінің күрт төмендеуі, мектеп мүлкін ұрлау, достарынан қарыз алу, ашушаңдық), онда дереу психологтар, әлеуметтік педагогтар араласып, мүмкін лудомания белгілерін анықтап, қолдау шараларын қолға алғаны жөн. Шетелде құмар ойындарға тәуелділіктің алдын алу бойынша түрлі бағдарламалар қолданылады. Мәселен, Еуропа елдері мен АҚШ мектептерінде оқушыларды ақпараттық сауаттылыққа баулитын, тәуелділіктің кез келген түріне қарсы тұрудың психологиялық әдістерін үйрететін бағдарламалар бар. Онда балаларға өмірлік маңызды шешім қабылдаудағы жауапкершілік, тәуекелді дұрыс бағалау, эмоцияны басқару амалдары үйретіледі. Бұл тәжірибе қазақстандық мектептерде де қолданылса, лудоманияның алдын алу ісі біршама жеңілдей түседі. Интернет пен ақпарат тасқыны заманында лудоманияның алдын алу – білім беру саласындағы жаңа міндеттердің бірі. Мектептер тек білім беріп қоймай, жеке тұлғаны қалыптастыратын, оны өмірлік қиындықтарға дайындайтын орта болуы тиіс. Оқушыларға құмар ойындардың зиянын түсіндіру, оларды сындарлы ойлауға, эмоцияны бақылауға, мақсатты түрде дамуға баулу – осының бәрі болашақ азаматтың саналы, сауатты және жауапкершілігі жоғары тұлға ретінде қалыптасуына мүмкіндік береді.
Лудомания – тек бір адамның жеке мәселесі емес, ол қоғамның тұтастай денсаулығына кері әсер ететін ауру. Ал мектеп – осы дерттің алдын алудағы ең маңызды баспалдақ. Мұғалімдер, психологтар, ата-аналар, оқу орны басшылығы, құқық қорғау органдары мен қоғам өкілдері бірлесе әрекет еткенде ғана лудоманияның мектеп оқушылары арасында етек жаюына қарсы тұруға болады. Егер әрбіріміз өз жауапкершілігімізді сезінсек, ақпараттық сауаттылықты арттырып, психологиялық қолдауды күшейтсек, құмар ойындарға тәуелділіктің тамыр жаюына жол бермейміз. Ең бастысы, балалардың бойындағы жігерді, қабілетті пайдалы арнаға бұрып, оларды толыққанды азамат, жаңа заманның сауатты тұлғасы етіп тәрбиелеу – білім беру ісінің басты парызы.