ОҚУШЫЛАРҒА АҚПАРАТТЫҚ-НАСИХАТ ЖҰМЫСТАРЫ ЖҮРГІЗІЛДІ

Қазіргі заманда қоғамның даму қарқыны аса жоғары. Ақпараттық технологиялар қарыштап дамып, интернет пен мобильді құрылғылардың кең таралуы адамдардың күнделікті өмір сүру дағдысына тереңдей еніп отыр. Біз кез келген мәліметті секунд ішінде тауып, керек затты онлайн сатып алуға, әлемнің түкпір-түкпірімен байланыс орнатуға мүмкіндік алдық. Сонымен қатар осы жаһандық өзгерістер көлеңке тұстарын да көрсетуде. Солардың бірі – құмар ойындардың әртүрлі формада таралуы және оның жастарға тигізер қауіптілігі.

«Құмар ойын жастарды құрдымға тартады» деген ұғым кездейсоқ айтылмаған. Бүгінде жас буын өкілдері қызыққа тез елітіп, жаңалыққа құмар келеді. Олар өмірдің қарбалас ырғағында жеңіл жолмен ақша табуға, сәттілікті сынап көруге бейім. Әлемнің әр қырынан ашылған онлайн құмар ойындар, букмекерлік кеңселер, электронды казинолар жастарды өз тұзағына түсіріп, уақыт өте келе олардың арман-мақсатын әлсіретіп, өмірдің мәнін бұрмалауы әбден мүмкін. Жасөспірімдер мен жастар – психологиялық жағынан әлі қалыптасып болмаған, өмірлік тәжірбиесі шектеулі топ. Олар жиі қызығушылық соңына түседі, қысқа уақыттық ләззат пен қызықты әсерлерге құмар. Осы себепті жастар құмар ойындарға тез елітеді. Біріншіден, жастарда тәуекелге баруға деген бейімділік жоғары, себебі олар ұзақмерзімді салдарды терең түсінбеуі мүмкін. Екіншіден, қаржылық сауаттылықтың төмендігі оларды құмар ойындардан жылдам ақша табуға итермелейді. Үшіншіден, әлеуметтік желілер, жарнамалар құмар ойындарды әдемі етіп көрсетіп, алдамшы иллюзия тудырады. Төртіншіден, құрдастардың, достардың ықпалы да үлкен рөл атқарады. Әріптестерінің, қатарластардың ұтысқа жеткені туралы естіп, «мен де сынап көрейінші» деп әрекет ететін жастар көп.
Адам құмар ойынға әуестенген сайын оның мінез-құлқында өзгерістер болады. Алғашқыда бұл жеңіл қызығушылық түрінде басталуы мүмкін. Ойын барысында ұту сезімі оны ерекше рахатқа бөлеп, миында ләззат гормондары бөлінеді. Бұл бейсаналы түрде қайтадан жеңіске жетуді аңсатып, тәуелділікті күшейтеді. Ұтылу жағдайы сәтсіздікке ұшырағанын мойындағысы келмейтін жас адамды «тағы да бір рет байқап көруге» итермелейді. Осылайша тұйық шеңбер қалыптасады. Психологиялық тұрғыдан алғанда, құмар ойындарға тәуелділік адамды күйзеліске, депрессияға ұшыратады. Қайта-қайта ұмтылған жеңіс болмағанда, адам ашуланады, өзін-өзі кінәлайды, өміріне риза болмайды. Бұл эмоциялық тұрақсыздық, ашушаңдық, қайғы-мұң, көңіл-күйдің тұрақсыздануы сияқты белгілермен көрінеді. Сонымен қатар уақыт өте келе болашаққа деген сенімсіздік, өмірлік мақсаттардың жоғалуы, өзін-өзі құрметтемеу сияқты психологиялық мәселелер туындайды. Құмар ойындарға тәуелді болу – экономикалық апатқа апарар жол. Жас адам көбіне тұрақты табысқа енді қол жеткізіп жүрген немесе әлі ата-ана қамқорлығындағы студент болуы мүмкін. Мұндай жағдайда қалтасында бар ақшаны тез ұтылып қалу – жиі кездесетін көрініс. Осыдан соң ол ақшаны қайтару үшін тағы да ойынға кіріседі. Бұл қаржылық шығындарды арттырып, қарыздарға батырады, несие алуға мәжбүрлейді. Ал ұзақ уақыттық қарыздық шырғалаңға түскен жас үшін болашаққа жол жабыла бастайды. Ол жұмыс істеуге, адал еңбектенуге ынтасын жоғалтып, бар ақыл-ойын құмар ойыннан жылдам пайда табуға жүмсайды. Нәтижесінде мұндай жастар қоғамға өнімді еңбек күшін әкелмей, керісінше экономикалық ауыртпалық тудырады. Жұмыссыздық немесе еңбекке қабілеттіліктің төмендеуі, тұтынудың азаюы, қарызды өтеуге деген мәжбүрлік – мұның бәрі жалпы ұлттық экономиканың дамуына кері әсер етеді.
Құмар ойынға елігіп, жас адам өзінің әлеуметтік ортамен, отбасымен, достарымен қарым-қатынасын жоғалтуы мүмкін. Бар ойы – ойынға қатысып, ұту. Бұл оның жақындарына көңіл бөлмеуіне, достық қарым-қатынастарды сақтамауға әкеледі. Уақыт өте келе туыстары мен достары оны түсінбей, сынай бастайды, ал тәуелді адам оларға өтірік айтып, ақша іздеп, жалтаруға мәжбүр болады. Отбасында да жағдай күрделене түседі. Ата-анасының үмітін ақтамай, оқуын тастап кетуі, тапқан-таянғанын ойынға жұмсауы, ал егер отбасылы жас азамат болса, жұбайымен жанжалдасуы, балаларға қарамай, ең маңызды құндылықтардан алшақтауы байқалады. Отбасылық құндылықтардың бұзылуы, ажырасулар, тіпті тұрмыстық зорлық-зомбылық жағдайлары да кездесуі мүмкін. Құмар ойындар тек адам мінез-құлқына ғана емес, оның құқықтық сана-сезіміне де әсер етеді. Ұтылыс көбейген сайын жас адам ақшаны заңсыз жолдармен табуға, ұрлық, алаяқтық, қарызды өтеу үшін қылмыстық әрекеттерге баруы мүмкін. Бұл жастар арасындағы қылмысты арттырады. Қарызға батқан адам қылмыстық топтардың ықпалына түсіп, заң бұзуға, есірткі сатуға, түрлі алаяқтық схемаларға қатысуға әкеп соғады. Осылайша құмар ойындар жастарды құрдымға тартып қана қоймай, қоғамдағы құқық тәртібі мен қауіпсіздікке де қатер төндіреді. Қазақ халқының дәстүрінде еңбексүйгіштік, адалдық, әділдік, «еңбектің наны тәтті» деген қағидалар жоғары бағаланады. Құмар ойындар осы құндылықтарды бұзады. Жеңіл табысқа әуестену еңбектің қадірін төмендетіп, байлыққа еңбекпен емес, кездейсоқ сәттілікпен қол жеткізу идеясын насихаттайды. Жастар осындай жеңіл жолға сеніп, еңбекті, адалдықты, парасатты ұмытады. Рухани дамуға, өзін-өзі жетілдіруге жұмсалатын күш-қайраты құмар ойындардың тұзағына ілінеді. Мәдениет пен өнерге, ғылым мен білімге қызығудың орнына бір сәттік қызыққа бой береді. Бұл ұлттық болмысқа, қоғамның рухани өміріне кері әсер етеді.
Жастар – елдің болашақ мамандары, ғалымдары, өнерпаздары. Олар білім алуға, тәжірибе жинауға, интеллектуалдық әлеуетін арттыруға тиіс. Алайда құмар ойындарға тәуелді болған жас білімін жетілдіруге емес, бос уақытын ойын залында немесе онлайн-казино беттерінде өткізуге бейімделеді. Соның салдарынан олар сабаққа жүрдім-бардым қарап, оқу үлгерімі нашарлайды, дипломның қадірін түсінбейді, болашақта кәсіби салада әлсіз, біліксіз маманға айналады. Бұл мәселе мемлекеттің зияткерлік әлеуетін әлсіретіп, ғылым мен технологияның, білім беру жүйесінің дамуына тұсау болады. Жаңашыл, білікті, іскер жастардың орнына құмар ойынға әуес тұлғалардың көбеюі – ұлттық кадрлық әлеуеттің төмендеуіне, қоғамның ұзақмерзімді перспективадағы келешегін бұлыңғыр етуге себепкер. Жастардың құмар ойындарға елітуіне БАҚ, әлеуметтік желілер, жарнамалар айтарлықтай ықпал етеді. Онлайн-құмар ойын сайттары, букмекерлік кеңселер жарнамаларын әсемдей отырып, табысқа жетудің оңай жолын көрсетуге тырысады. Жеңіске жеткен, қымбат көлік мініп, шалқып өмір сүріп жүрген «бай-бағландарды» көрсету арқылы олар жастар санасына жалған иллюзия жасайды. Осы ақпараттық шабуыл адамның сыни ойлау қабілетін төмендетіп, дұрыс таңдау жасауына кедергі келтіреді. Бұл мәселені шешу үшін кешенді шаралар қажет. Біріншіден, мемлекеттік деңгейде құмар ойын индустриясын қатаң реттеу, лицензиялау талаптарын қатайту, жас мөлшеріне шектеу қою, жарнаманы шектеу секілді заңнамалық өзгерістер қажет. Екіншіден, жастар арасында кең көлемді ақпараттық-ағартушылық жұмыстар жүргізу маңызды. Білім беру мекемелерінде қаржылық сауаттылық, құмар ойындардың зияны туралы сабақтар өткізіп, олардың қарапайым адамды құрдымға жетелейтінін түсіндіру қажет. Үшіншіден, ата-аналардың, отбасы мүшелерінің рөлі өте маңызды. Ата-аналар балаларының бос уақытын қадағалап, интернетте немен айналысатынын бақылап, құмар ойындардың зиянын түсіндіргені жөн. Төртіншіден, психологтар, әлеуметтік қызметкерлер, үкіметтік емес ұйымдар лудоманияға шалдыққан жастарға көмек көрсетіп, арнайы емдеу-оңалту бағдарламаларын іске қосуы тиіс.
Осы орайда, Төлеби ауданы көлемінде дін саласындағы тұрақтылықты қамтамасыз ету және этносаралық қарым-қатынас атты тақырыпта кездесулер өткізілді. Ағымдағы жылдың 10-11 желтоқсан күндері облыс әкімінің орынбасары Б.Д.Тәжібаевпен бекітілген дін саласындағы ақпараттық-түсіндіру тобының 2024 жылға арналған жұмыс жоспарына сәйкес, Түркістан облысы Дін істері басқармасы «Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ-нің теолог маманы Б.Абдрахман, Төлеби ауданы ішкі саясат бөлімінің маманы А.Құрманалиев және аудандық білім бөлімінің маманы Н.Қырбасов, ақпараттық түсіндірме тобының мүшесі, аудандық «Нұр» мешітінің найб имамы Ж.Жаппаров Төлеби ауданына қарасты, Зертас, Көксәйек ауылдық округі Шомшақты, Қ.Мамытов, Жеңіс, Дулати, Төлеби, Қазақстан жалпы білім беретін мектептерінің жоғарғы сынып оқушылары арасында «Шетелде діни білім алудың қауіптілігі», «Діни экстремизм мен терроризмнің алдын алу және дәстүрлі дінді дәріптеу» тақырыптарында кездесу өткізді. Жиында этносаралық қарым-қатынас, ерте жүктілік, құмар ойын, мектептегі әлімжеттік, құқықбұзушылық тақырыптары бойынша ақпараттық-түсіндіру жұмыстары жүргізіліп, кездесу соңында қойылған сұрақтарға жауап берілді. Жалпы білім беру жүйесі — жастарды құмар ойындардан қорғаудағы басты құралдардың бірі. Мектептер мен университеттерде оқушылар мен студенттерге құмар ойындардың теріс салдары туралы дәрістер, семинарлар, тренингтер ұйымдастыру – болашақта олардың бұл жолға түсуін тежейді. Сондай-ақ қаржылық сауаттылық сабақтары, жеке бюджет қалыптастыру, ақшаны ұтымды пайдалану қағидалары, адал еңбектің маңызы жөнінде арнайы курстар енгізу қажет.
Жеңіл жолмен табысқа кенелуді дәріптейтін құмар ойындарға қарсы күресте мәдениет пен өнер аса маңызды құрал бола алады. Фильмдер, театр қойылымдары, әдеби шығармалар арқылы құмар ойындардың зияны, оның адамды құрдымға қалай жетелейтіні әсерлі бейнеленіп, көрерменнің жан дүниесіне әсер етуі мүмкін. Бұл жастардың санасында терең із қалдырып, олардың саналы таңдау жасауына ықпал етеді. Жастардың құмар ойындарға тәуелділігін төмендетудің бір жолы – ұлттық, рухани құндылықтарды нығайту. Адамгершілік, әділеттілік, адал еңбек, өзіне және өзгеге жауапкершілікпен қарау сияқты құндылықтар дәріптеліп, насихатталса, жастар жеңіл табыстың алдамшы сипатын түсініп, өмірдің мағынасын тереңірек аңғарады. Құмар ойын мәселесі тек бір мемлекеттің немесе бір қоғамның ғана бас ауруы емес, ол жаһандық сипатқа ие. Бүкіл әлем елдері заңнаманы күшейту, жауапты ойын қағидаттарын енгізу, өзін-өзі шектеу механизмдерін ұсыну, лудоманияға қарсы алдын алу шараларын енгізу арқылы ортақ шешім іздеуде. Қазақстан да осындай халықаралық тәжірибеден үлгі алып, өз жағдайына бейімдей алады. Жастар – елдің тірегі, мемлекет болашағының негізі. Егер жастар құмар ойындар тұзағына ілініп, құрдымға кетсе, бұл бүкіл халықтың болашағын бұлыңғыр етеді. Тәуелсіздікті баянды етіп, экономиканы өрлететін, ғылым мен мәдениетті дамытатын күш – саналы, білімді, еңбекқор жастар. Сондықтан қоғам мүддесі үшін жастарды құмар ойындардың зиянды ықпалынан қорғау – стратегиялық міндет.
«Құмар ойын жастарды құрдымға тартады» деген тіркес жай ғана сөз емес, ол — өмір шындығы. Құмар ойындар жастардың психологиялық саулығын бұзып, қаржылық ахуалын әлсіретіп, отбасылық құндылықтарды жойып, әлеуметтік байланыстарды әлсіретіп қана қоймайды, сонымен қатар моральдық-рухани құндылықтардан айырады, болашаққа деген сенімді құлдыратады. Жастар осы жолға түссе, қоғам да әлсіреп, мемлекет те тұрақсыздануы ықтимал. Алайда бұл шешілмейтін мәселе емес. Заңнамалық шаралар, ағартушылық бағдарламалар, отбасылық тәрбие, психологтардың көмегі, мәдениет пен өнердің ықпалы, рухани құндылықтарды насихаттау сияқты кешенді тәсілдер арқылы құмар ойындар дертін жеңуге болады. Ел тағдыры жастардың қолында. Ал біз сол жастарды тәрбиелеу, қорғау, оларға тура жол көрсету арқылы келешегімізді жарқын ете аламыз. Құмар ойындардың құрдымына тартылған жас буын емес, керісінше биік белестерді бағындыруға қабілетті, саналы әрі білімді ұрпақ – міне, мемлекет пен қоғамның ұлы мақсаты осы.