ЗАҢ – ҚАУІПСІЗ ҚОҒАМ ҚҰРУДЫҢ ТЕТІГІ

Лудомания – бұл адамның құмар ойындарға шектен тыс құштарлығын, психологиялық тәуелділігін сипаттайтын термин. Лудоманияға шалдыққан адамдар өздерінің ақыл-ой қабілеттерін, өмірлік құндылықтарын, қаржылық тұрақтылығын жоғалтуға дейін барады. Мұндай патологиялық құмарлық тек жеке тұлғаның проблемасы емес. Ол тұтастай қоғамға ауқымды зардаптар әкелетін құбылысқа айналуы мүмкін.

Лудомания терминінің түпкі мәні – ойын құмарлығы. Адам құмар ойындарға біртіндеп байланады. Алғашында бұл қызық, әдеттегі көңіл көтеру сияқты көрінуі мүмкін. Алайда уақыт өткен сайын адам өз сәттілігін сынап, жеңілгеннен кейін қайта ұтуға тырысады, жеңіске жеткен сайын оның миында рахат гормондары бөлініп, сол рахатты тағы да сезінуге тырысады. Осылайша психикалық тәуелділік тізбегі қалыптасады. Адам құмар ойындарға уақытын, ақшасын, күш-жігерін сарп етеді. Ал табыстың болмауы оны одан бетер ойынға итермелейді. Нәтижесінде ол өзін-өзі басқара алмай, толыққанды тәуелділікке душар болады. Лудомания биологиялық, психологиялық, әлеуметтік факторлардың тоғысуынан туындайды. Бір адамдар стресске төзімсіз, көңіл-күйі тұрақсыз болуы мүмкін, қаржылық қиындықтары бар жандар жеңіл ақша табуға дәмеленеді. Бүгінгі қоғамда интернеттің дамуы, онлайн-құмар ойындардың қолжетімділігі, жарнамалардың әсемденіп, алдамшы иллюзия тудыруы да лудоманияның таралуына жол ашып отыр. Лудомания ең әуелі адамның өзін жойқын соққыға ұшыратады. Тәуелділікке шалдыққан тұлға өмірлік құндылықтарын қайта бағалай алмай, ең басты құндылықты – уақыт пен денсаулықты құмар ойынға сарп етеді. Жеңіліс, қарызға бату, жақындарымен жанжалдасу, уайым және үмітсіздік лудоманияға шалдыққан адамдардың күнделікті күйіне айналады. Бұл депрессия, үрей, тіпті суицидтік ойларға әкеп соқтыруы мүмкін. Құмар ойындар жеңіл ақша табуды уәде еткендей көрінгенімен, шын мәнінде көбіне адамды тақырға отырғызады. Лудоманиясы бар тұлға жұмысынан айырылуы, жинағын жоғалтуы, қарызға белшеден батуы, мүліктен айырылуы ғажап емес. Ұйқының бұзылуы, ас ішпеу, жүйке жүйесінің жұқаруы, жүрек-қан тамырлары аурулары – құмар ойынға тәуелділік адамның физиологиялық жағдайын да нашарлатады.
Лудомания бір адамға ғана емес, оның жақындарына да ауыр салмақ түсіреді. Отбасында татулық, береке, сенім деген құндылықтар зардап шегеді. Отбасы бюджетін құмар ойынға шашу, қарыздарды төлеу үшін тағы да ақша іздеу, өтірік айту, отбасы мүшелерімен жанжалдасу отбасылық құндылықтарды жояды. Нәтижесінде ажырасулар, балалардың ата-анаға деген сенімін жоғалтуы, отбасының күйреуі орын алады. Тәуелді адам ортадан оқшаулана бастайды. Жақын достары мен әріптестері оның мінез-құлқындағы өзгерістерді байқайды. Уақыт өте келе ол ортада қолайсыз адамға айналып, дос-жарандарынан айырылады. Лудомания жеке адамдар мен отбасыларға ғана емес, тұтас экономикалық жүйеге де теріс әсер етеді. Қарызға батқан, психологиялық күйзелісте жүрген адам жұмысқа дұрыс көңіл бөле алмайды. Өнімділігі төмендейді, жұмысынан айырылуы мүмкін. Бұл жалпы экономикалық әлеуеттің әлсіреуіне ықпал етеді. Лудомания салдарынан қылмыстық істердің көбеюі, әлеуметтік көмектердің қажеттілігі, емдеу және оңалту орталықтарына сұраныс экономикалық шығындарды арттырады. Лудоманияның бір салдары – кейбір адамдардың заңсыз әрекеттерге баруы. Құмар ойындарға тәуелділігі бар адам қарызын жабу немесе қайта ұту үшін қаражат іздеп, заңды белден басуы мүмкін. Кейде лудоманияға шалдыққандар қарыздарын өтеу үшін ұйымдасқан қылмыс өкілдеріне жүгінеді. Бұл қылмыстық орта мен қоғам арасындағы шекараны бұзып, әлеуметтік тұрақсыздыққа себепкер болады.
Лудомания – тек экономикалық немесе әлеуметтік мәселе емес, сонымен бірге моральдық-этикалық құндылықтарға да ауыр соққы. Құмар ойынға тәуелділік адамды адалдық, әділдік, еңбексүйгіштік сияқты құндылықтардан алшақтатады. Лудомания жеңіл жолмен ақша табуды көксейді. Бұл қоғамда еңбекқорлықтың құндылығын төмендетіп, адал еңбектің орнына бір сәттік ләззатқа ұмтылуды насихаттайды. Тәуелді тұлға өзінің ғана мүддесін көздейді, жанындағылардың жағдайын ойлаудан қалады. Бұл қоғамның бірлігін, ынтымағын әлсіретеді. Құмар ойындарға деген тәуелділік кейде ұлттық дәстүрлерге, рухани құндылықтарға қарсы келетін мінез-құлыққа соқтырады. Мәдени құндылықтарымызда еңбек, сабыр, әділеттілік, өзгенің хақын жемеу, адалдық жоғары бағаланады. Ал лудомания бұлардың бәрін жоққа шығаратын құбылыс. Егер қоғамда лудомания кең етек жайса, ол бірте-бірте ұлттық болмысқа, рухани мәдениетке нұқсан келтіреді. Мемлекеттік қызметкерлер арасында да лудомания орын алуы мүмкін. Бұл жағдайда мәселе одан бетер ушыға түседі. Себебі мемлекеттік қызметшілер – қоғамның дамуын айқындайтын шешімдер қабылдайды. Олар құмар ойындарға тәуелді болса, сыбайлас жемқорлық, қызметті теріс пайдалану, заң бұзушылықтар көбеюі ықтимал. Нәтижесінде мемлекеттік басқару жүйесі әлсірейді, халықтың билікке деген сенімі төмендейді. Осы орайда, Түркістан облысы бойынша Мемлекеттік қызмет департаментінің Мемлекеттік қызмет саласындағы бақылау басқармасының бас маманы Н. Базарбек Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Қазынашылық комитетінің Түркістан облысы бойынша Қазынашылық департаментінің мемлекеттік қызметшілеріне мемлекеттік қызметте болуға байланысты шектеулер және Әдеп кодексінің талаптарын қатаң сақтау, тәртіптік практика мәселелері, мемлекеттік органдардың қолжетімділікті бақылау және басқару жүйесінің жұмысын жетілдіру, үстеме жұмыс істеу мен мемлекеттік қызмет өткеру бағытындағы өзгерістер туралы баяндады. Сондай-ақ, «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» Заңның 12-бабының 1-тармағы ойын мекемелерінде құмар ойындарға және бәс тігуге қатысу бойынша сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулерді қабылдау жөніндегі 6) тармақшамен толықтырылғанын атап, құмар ойын мекемелеріне бару тәртіптік жауаптылықты көздейтін болса, құмар ойынына қатысу, бәс тігу қызметтен босатуға алып келетінін түсіндірді. Сонымен қатар, мемлекеттік қызметшілердің қызметте де, қызметтен тыс уақытта да әдеп нормаларын сақтауды басты назарда ұстау керектігін жеткізді.
Мамандардың сөзінше, лудоманияның теріс салдарын азайту үшін кешенді шаралар қажет. Бұл орайда мемлекет, қоғам, отбасы, білім беру жүйесі, бұқаралық ақпарат құралдары, дін өкілдері – бәрі атсалысуы тиіс. Құмар ойын индустриясын қатаң бақылауға алу, жас мөлшеріне байланысты шектеулер енгізу, жарнаманы азайту, онлайн-құмар ойындарды реттеу – бұл заңнамалық шаралар лудоманияны тежеуге көмектеседі. Мектептер, жоғары оқу орындары бағдарламаларына қаржылық сауаттылық, құмар ойындардың зияны туралы арнайы курстар енгізіп, жастарды саналы тұтынуға үйрету қажет. Жеке тұлға құмар ойындардан келетін қауіпті түсінсе, тәуелділікке ұшырау мүмкіндігі төмендейді. Лудомания – ауру. Оны емдеу, оңалту орталықтары, психотерапия, психологиялық кеңес беру қызметтері қажет. Ата-ана балаларымен ашық сөйлесіп, қаржылық құндылықтарды түсіндіріп, әділ еңбектің қадірін ұғындырып, лудомания белгілерін дер кезінде байқауы керек. Үкіметтік емес ұйымдар, журналистер лудомания туралы ақпарат таратып, теріс үдерістерді әшкерелеп, нақты деректерді жариялау арқылы қоғамдық пікірді қалыптастырады. Бұқаралық ақпарат құралдарында құмар ойындардың зияны туралы бағдарламалар, роликтер көрсетіп, алдын алуға болады. Діни ұйымдар, мәдени орталықтар, дәстүрлі қоғамдық институттар адамдарды рухани құндылықтарға бет бұруға үндеп, жеңіл табыстың алдамшы сипатын ескертеді. Онлайн-құмар ойындарды бақылау, шектеу қою, қолданушылардың жасын тексеру, уақыт лимиттерін енгізу, арнайы фильтрлер орнату сияқты технологиялық шешімдер лудоманияның таралу ауқымын қысқартуға мүмкіндік береді.
Кейбір мемлекеттер лудоманиямен күресуде өзіндік тәжірибе жинаған. Мәселен, Сингапур, Норвегия, Канада сияқты елдер құмар ойын бизнесін қатаң реттеп, профилактикалық жұмыстар жүргізеді. Ойыншыларға өзін-өзі шектеу тетіктерін ұсынады, жауапты ойын қағидаттарын насихаттайды, әлеуметтік жарнамалар арқылы халықты хабардар етеді. Бұл тәжірибелерді зерделеу арқылы басқа елдер де өз саясаттарын жетілдіре алады. Интернет пен мобильді технологиялар дамыған сайын құмар ойындар да ғаламтор кеңістігіне өтті. Бұл жаһандану үдерісі құмар ойындардың қолжетімділігін арттырып, лудомания қаупін күшейтті. Жаһандану жағдайында халықаралық ынтымақтастық, заңнамаларды үйлестіру, ортақ ақпараттық базалар құру, трансшекаралық құмар ойындар қызметін бақылау қажет. Егер халықаралық деңгейде әрекет етілмесе, бір елде қойылған шектеулерді басқа бір елдегі сайттар айналып өтуі мүмкін. Лудоманиямен күрестің ең тиімді жолы – оның алдын алу. Адамдарды әу бастан дұрыс құндылықтарға тәрбиелеу, қаржылық сауаттылықты арттыру, салауатты өмір салтын насихаттау лудоманияның алдын алады. Қоғамда еңбекқорлық, адалдық, парасаттылық, өз еңбегінің жемісіне сүйену тәрізді моральдық құндылықтарды нығайту маңызды. Егер лудомания кең етек алып, қоғамда орнығып қалса, оның ұзақмерзімді зардаптары орасан зор болуы мүмкін. Біліксіз мамандар, жемқорлықтың өсуі, экономиканың тұрақсыздануы, әлеуметтік ахуалдың нашарлауы, моральдық құндылықтардың жоғалуы, ұлттық болмыстың бұлыңғырлануы – мұның бәрі лудоманияның қауіпті салдары. Сондықтан бұл індетті тамырын терең жаймай тұрып тежеу – қоғамның тұрақтылығы мен болашағының кепілі.
Лудомания – адамзат алдында тұрған күрделі әлеуметтік-экономикалық, моральдық-психологиялық мәселе. Ол жеке адамның өмірін ғана емес, тұтас қоғамның әл-ауқатына нұқсан келтіреді. Құмар ойындарға тәуелділік қаржылық күйреуге, отбасы институтының әлсіреуіне, білім мен еңбектің қадір-қасиетінің төмендеуіне, қылмыс пен жемқорлықтың артуына, ұлттық құндылықтардың әлсіруіне жол ашады. Алайда қоғам бұл дертке қарсы күресе алады.
Заңнамалық, ағартушылық, психологиялық, әлеуметтік, мәдени-тәрбиелік шаралар кешенін іске асыру арқылы лудоманияның таралу ауқымын шектеуге, оның зардаптарын азайтуға болады. Мемлекет, қоғам, отбасы, БАҚ, білім беру жүйесі, рухани орталар – бәрі бірлесіп, лудоманияға қарсы тұруда күш жұмсауы тиіс. Егер біз лудоманияны түбегейлі еңсермесек, ол қоғамды іштей ірітіп, болашағымызды бұлыңғыр етпек. Ал лудоманияға қарсы күрес – қоғамның имундық жүйесін нығайтып, дені сау әрі моральдық құндылықтары берік ұрпақты қалыптастыруға үлес қосады. Лудоманиядан еркін, салауатты қоғам құру – біздің қолымызда. Игілікке, адал еңбекке негізделген мұндай қоғам ғана экономикалық тұрақтылыққа, әлеуметтік бірлікке, рухани кемелдікке қол жеткізе алады. Сондықтан лудоманияның қауіптілігін түсіну, оны болдырмау шараларын іске асыру – әрбір азаматтың, әрбір отбасының, әрбір мемлекеттік органның, әрбір ұйымның міндеті. Бұл болашақ үшін маңызды стратегиялық қадам.