ҚАУІПТІҢ АЛДЫН АЛУ – ҚҰМАР ОЙЫНМЕН КҮРЕСТІҢ АЛҒАШҚЫ ҚАДАМЫ

Бүгінде адамзаттың бос уақыты мен көңіл көтеру салалары ұдайы кеңейіп, әртүрлі бағытта дамуда. Бұқаралық мәдениеттің өркендеу кезеңінде адамдардың қарбалас тіршіліктен бір сәт арылып, демалу, көңіл сергіту үшін қарастырған амал-тәсілдері аса мол. Дегенмен де уақыт өткізу, көңіл көтеру жолдарының барлығы бірдей қауіпсіз не пайдалы емес. Әсіресе, құмар ойындардың табиғаты өзіне тартып, адам санасын жаулап алып, терең тәуелділікке түсіретін айрықша қасиетке ие. Құмар ойындарға берілгендік – бүгінгі күннің ғана емес, ғасырлар бойы адамзаттың бас ауруына айналған мәселе. Адамды әдемі иллюзиялар мен жылдам табысқа үміттендіретін бұл дерт түптің түбінде оның материалдық және рухани күйреуіне алып келуі ғажап емес.

Құмар ойынның зардаптары тек жеке тұлғаға емес, оның отбасына, жақындарына, айналасына, күллі қоғамға әсер ететін тұтас құбылыс ретінде қарастырылуға тиіс. Мұндай ойындар мен бәс тігулердің астарында адамның психологиялық әлсіздігі, экономикалық пайдакүнемдік, әлеуметтік қолайсыздық, тіпті заң бұзушылықтарға дейін апаратын жағдайлар жатыр. Сондықтан елімізде аталған түйткілмен күресуге басымдық беріліп келеді. Осы орайда, Түркістан облысы Сайрам ауданы «ОРИОН» жеке жалпы орта мектебінде Сайрам АПБ ЖПҚБ ЮПТ-ның аға инспекторы, полиция майоры С.Турдикуловтың қатысуымен және мектеп директорының тәрбие ісі жөніндегі орынбасары К.Кадиркулов 7-10 сынып оқушылары арасында арнайы кездесу өткізді. «Лудомания-құмар ойындардың зияны» тақырыбында ұйымдастырылған жиында нашақорлық, ұрлық, құқық бұзушылықты болдырмаудың алдын алу, интернет алаяқтық, лудомания, есірткіге құмарлық және буллингтің алдын алу бойынша бірқатар түсіндірме жұмыстары жүргізілді. Спикердің сөзінше, құмар ойын дегеніміз – нәтижесі кездейсоқтыққа негізделген, қатысушының ақшалай немесе басқа да мүліктік пайда алуға деген үмітіне құрылған ойын түрі. Мұндай ойындарда жеңістің кепілі жоқ, сәттілікке сүйену — негізгі қағида. Карта ойындары, рулетка, ойын автоматтары, лотереялар, бәс тігу, покер, блекджек, баккара, спорттық жарыстарға қойылатын ставкалар, интернеттегі казинолар мен түрлі онлайн құмар платформалар – осының бәрі құмар ойынның сан алуан пішіні болып саналады. Құмар ойындар адамзат тарихының өте ерте кезеңдерінен бастау алады. Ежелгі Мысыр, Қытай, Үндістан, Грекия, Рим империяларында да түрлі құмарлық элементтері бар ойындар кездескен. Тарихта лотереялар мемлекеттік кіріс көзі ретінде қолданылған тұстар да бар. Орта ғасырларда да құмар ойынның салдары мемлекеттік деңгейде ойландырған мәселелердің бірі болған. Уақыт өте құмар ойын қоғамдағы әлеуметтік және экономикалық қатынастардың бір бөлшегіне айналып, оны заңдастыру, шектеу немесе мүлде тыйым салу шараларын ұдайы талап етіп отыратын құбылыс ретінде таныла түсті. Казино ойындары, лотереялар, бинго сияқты ойындар көптеген мемлекеттерде заңдастырылған немесе қатаң бақылауда ұсталады. Мысалы, Еуропа елдерінде, АҚШ-та, Макао, Лас-Вегас сияқты ойын индустриясының орталықтарында құмар ойын бизнесі – миллиардтаған долларлық табыс көзі. Бұл ойындарда көбіне арнайы рұқсат, жас ерекшелігіне қатысты шектеулер қойылып, мемлекет тарапынан салық салу мен реттеу шаралары жолға қойылады.
Интернеттің өмірімізге енуі құмар ойынның қолжетімділігін күрт арттырды. Онлайн казинолар, букмекерлік кеңселер, покер бөлмелері, виртуалды автоматтар мен рулеткалар – бүгінде компьютердің алдында немесе смартфон арқылы бірнеше рет басу арқылы қосыла салатын сервиске айналды. Әлемнің кез келген нүктесінен ешбір көзге түспей, сырттай бақыланбай-ақ ақша тігуге мүмкіндік бар. Бұл өз кезегінде тәуелділікті күшейтіп, оның жас ерекшелігі, әлеуметтік мәртебе секілді шектеулерді айналып өтуіне жағдай жасайды. Соңғы жылдары киберспорттағы бәс тігулер де сұранысқа ие болуда. Дәстүрлі спорт түрлерінен бөлек, компьютерлік ойындар бойынша чемпионаттар, жарыстар қомақты қаржылық айналымға ие. Жасөспірімдер мен жастар арасында киберспорттың танымалдығы құмарлыққа бәс тігу мүмкіндігінің кеңеюіне әкеледі. Құмар ойын адам миына допамин гормонын бөлдіру арқылы ләззат сезімін тудырады. Ұтысқа кенелген сәтте туатын эйфория сезімі, жеңістен кейінгі қуаныш адамның есінде қалып, оны қайта-қайта сол күйге оралуға итермелейді. Ми соны қалаған сайын, адам құмар ойынға тәуелді болады. Бұл процесс есірткі немесе алкоголь секілді басқа да тәуелділіктің психологиялық механизміне өте ұқсас. Бір рет ұтып, дәмін алған адам екінші, үшінші рет те сәтін сынап көргісі келеді. Ұтыссыз қалған жағдайда да оның миы “келесі жолы міндетті түрде жолың болады» деп үміттендіріп тұрады.
Құмар ойынға тәуелділікке шалдыққан адамда бірқатар айқын белгілер байқалады. Тарқатсақ, ойыннан алынатын ләззат өмірдегі басқа қызығушылықтардан басым түседі. Ақшаның жетіспеушілігіне қарамастан, ойынға ақша табуға деген шектен тыс құлшыныс пайда болады. Жеңілістен кейінгі күйзеліс одан да үлкен ставкалар қою арқылы ұтылған ақшаны қайтаруға ұмтылуға жетелейді. Уақыт өте ойынға жұмсалатын уақыт пен қаражат мөлшері артады. Өз проблемаңды жақындарыңнан, достарыңнан жасыру, жалған айту, қарызға бату секілді жағымсыз әрекеттер жиілейді. Құмар ойындар адамның тәуекелшіл мінез-құлқымен тығыз байланысты. Кейбір адамдар адреналинді сезінуді ұнатады, өмірдегі бірсарынды жағдайдан шығып, экстремалды тәжірибелерге талпынады. Мұндай психологиялық портрет құмар ойындарды олар үшін тартымды ете түседі. Бұл топтағы адамдарда логикаға сүйеніп шешім қабылдау әлсіреп, эмоция, импульс, жылдам табыс үміті басым болады. Құмар ойынға тәуелділік тек ойыншының өзіне емес, оның отбасы мен жақындарына да ауыр соққы болып тиеді. Қарыздың көбеюі, отбасылық бюджеттің кеми түсуі, түсініспеушілік, жанжалдар – бұның бәрі жанұялық қарым-қатынастың нашарлауына әкеледі. Балалар ата-анасының құмарлыққа берілгенін көріп, психологиялық тұрғыдан зардап шегуі мүмкін. Жанұя мүшелерінің арасындағы сенімнің жоғалуы да жиі орын алады. Құмар ойынның таралуы қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді ушықтыра түседі. Жұмыссыздық, қарызға батушылық, қылмыс деңгейінің өсуі – құмар ойыннан туындайтын жанама әсерлер. Әсіресе, букмекерлік кеңселердің көбеюі немесе заңсыз құмар ойын клубтарының жасырын ашылуы өзімен бірге көлеңкелі экономика, сыбайлас жемқорлық, алаяқтық, заңсыз қаржылық операцияларды ала келеді. Құмар ойын саласы мемлекетке салықтық түсімдер арқылы азды-көпті пайда әкелуі мүмкін. Алайда, бұл пайданың екінші жағы – халықтың қаржылық ресурсынан айрылуы. Құмарлыққа салынған азамат табысын текке шашып, кредиттерге батып, ақшасын желге ұшырады. Бұл жалпы экономиканы әлсіретіп, тұтыну деңгейін төмендетеді, халықтың әл-ауқаты мен өмір сүру сапасын төмендетеді. Құмар ойынға тәуелді адам жұмыс орнында да мінез-құлқындағы өзгерістерді байқатады. Жұмысқа кешігу, жиі ауысып кету, еңбекке деген қызығушылықтың төмендеуі, зейіннің нашарлауы оның кәсіби өрлеуіне кедергі жасайды. Бұл жағдай еңбек өнімділігін төмендетіп, жұмыс берушінің де, мемлекеттің де экономикалық мүддесіне зиян тигізеді.
Құмар ойынға тәуелділік депрессия, үрей, ұйқысыздық, мазасыздық, ашушаңдық тәрізді психикалық ауытқуларды туындатуы мүмкін. Өмірдегі басты мәнін жоғалтып, тек ойынға бас қатыратын адам сенімсіз, тұрақсыз күйге түседі. Оның ынта-жігері сарқылып, мінез-құлқы құбылмалы болады. Уақыт өте, бұл тұрақты күйзеліске, тіпті суицидтік ойларға әкелуі ықтимал. Үнемі күйзелісте болу, стресс жағдайында өмір сүру – адамның иммундық жүйесін әлсіретеді. Мазасыздық пен ұйқының бұзылуы қан қысымының жоғарылауы, жүрек-қантамыр аурулары, асқазан-ішек жолы проблемалары секілді көптеген физиологиялық дертке жол ашады. Экран алдында ұзақ уақыт отыру көздің көру қабілетін төмендетіп, омыртқа ауруларын тудыруы да мүмкін. Кейде құмар ойынға құмарланған адам алкоголь, есірткі сияқты зиянды заттарға әуестене бастайды. Ойын барысында жағымсыз эмоцияларды басу үшін спиртті ішімдікке жүгіну немесе стрессті азайту үшін темекі шегу жиі көрінетін құбылыс. Бұл, өз кезегінде, денсаулықты одан әрі құлдыратып, қосарланған тәуелділік тізбегін құрайды. Құмар ойын – материалдық табысқа қол жеткізу мақсатында кездейсоқтыққа тәуелді болу. Мұндай әрекет адамдағы рухани құндылықтарды, еңбектің құдіретін, адал табысқа жетудің мәнін әлсіретеді. Көптеген мәдениеттер адал еңбекті қастерлейді, маңдай термен тапқан нанды бағалайды. Ал құмар ойын ықпалындағы адам еңбек арқылы емес, сәттілік арқылы өмірін өзгерткісі келеді. Бұл руханияттан алыстатып, жеке тұлғаны имандылық пен ар-ұят қағидаларынан тайдырады. Әр халықтың өзіне тән ұлттық болмысы, өмір сүру салты, дәстүрлі құндылықтары бар. Қазақ халқында адалдық, ынтымақ, сыйластық, ағайынгершілік, еңбексүйгіштік және қанағатшылдық жоғары бағаланған. Құмар ойындарға бой алдырған адам мұндай қасиеттерді кейін ысырып, жеке бас мүддесін ғана ойлауы, өзгелердің жағдайымен санаспай кетуі ықтимал. Бұл ұлттық менталитеттің әлсіреуіне, рухани тамырлардан ажырауға әкеледі. Әлемнің басты діндерінің көбі құмар ойынға теріс қарайды. Ислам дінінде құмар ойын – харам, яғни тыйым салынған іс. Діни тұрғыдан құмарлыққа салыну адамды Алланың жолынан алыстатып, нәпсі құрығына түсіретін, бос үміт пен орынсыз тәуекелге негізделген әрекет саналады. Осылайша дін құмар ойындарды моральдық-этикалық тұрғыдан да айыптайды.
Кейбір мемлекеттер құмар ойындарды толық немесе жартылай заңдастырып, оларды қатаң бақылауға алады. Бұл ойын мекемелерінің қызметін реттеп, салық түсуін қамтамасыз етіп, белгілі бір тәртіп орнатуға мүмкіндік береді. Дегенмен заңдастыру әрқашан оң нәтиже бермейді, себебі құмар ойын бизнесінің табысы жоғары болғандықтан, ол қоғамда азғырушы фактор болып қала береді. Қатаң шектеулер қойылған елдерде құмар ойынның жасырын түрлері өркендейді. Заңсыз ойынханалар, астыртын ойын клубтары, интернет арқылы ұйымдастырылатын жасырын платформалар көлеңкелі экономиканы дамытады. Бұл жерде қылмыстық топтар, алаяқтар белсенді болады. Оларды ұстап, тоқтату қиынға соғады. Нәтижесінде мемлекет салықтан қағылып, азаматтар алданады, экономика мен құқықтық тәртіпке зиян келеді. Көптеген елдерде жауапты ойын қағидаттарын енгізу тәжірибесі бар. Бұл – ойыншының жасына шектеу қою, құмар ойынға кеткен қаражат көлемін қадағалау, ойыншыларға психологиялық көмек көрсету, ақпараттық түсіндіру жұмыстарын жүргізу арқылы тәуелділіктің алдын алу. Онлайн платформаларда да уақыт бойынша шектеулер, өзін-өзі оқшаулау мүмкіндігі, қара тізімге ену тәсілдері қолданылады. Құмар ойынның зардабын азайту үшін ең алдымен халықтың ақпараттық сауаттылығын арттыру қажет. Мектеп оқушыларынан бастап, жоғары оқу орындары студенттеріне, жұмысшыларға, жалпы халыққа құмар ойынның зиянын түсіндіретін, оның психологиялық механизмдерін, салдарын баяндайтын дәрістер, семинарлар, ақпараттық науқандар жүргізілуі тиіс. БАҚ арқылы осындай мәселелерді көтеру, фильмдер, әлеуметтік роликтер арқылы қауіптілігін көрсету де оң әсер береді. Құмар ойынға салынған адамға отбасылық қолдау өте маңызды. Отбасылық психологтар, әлеуметтік қызметкерлер арқылы да қиын жағдайда қалған жандарға арнаулы кеңес беру, қолдау көрсету қажет. Құмар ойынға тәуелділікке шалдыққандарға психологиялық терапия үлкен көмек бола алады. Когнитивті-мінез-құлықтық терапия, мотивациялық сұхбат, топтық терапия, өзара көмек топтары сияқты емделу әдістері адамның ойынға деген құмарлығын жеңуге септігін тигізеді. Сонымен қатар, қажеттілік туындаса, дәрігерлер психикалық тұрақсыздықты емдеу үшін дәрі-дәрмек қолдануы мүмкін. Құмар ойыннан босайтын уақытын адам пайдалы әрі қызықты әрекеттерге бағыттауы тиіс. Спортпен айналысу, кітап оқу, музыка, өнер, саяхат, шығармашылықпен айналысу немесе қандай да бір хобби табу – адамды құмар ойыннан аластатудың бір тәсілі. Жағымды эмоциялар мен жетістіктерді басқа салада табу оның өмірге деген қызығушылығын арттырады. Қоғамдық ұйымдар, үкіметтік емес ұйымдар, еріктілер тобы құмар ойынға тәуелділіктен зардап шеккен адамдарға көмек көрсетуге үлес қоса алады. Ақпараттық материалдар тарату, тегін кеңестер беру, сенім телефондары арқылы қолдау көрсету, әлеуметтік желілерде халықты құлағдар ету – мұндай ұйымдардың маңызды қызметіне жатады. Құмар ойын проблемасын толық түсіну үшін ғылыми зерттеулер мен статистикалық мәліметтер қажет. Зерттеушілер құмар ойынның себептерін, салдарын, психологиялық аспектілерін, экономикалық шығындарын терең зерттеу арқылы тиімді шешімдер ұсына алады. Мемлекет пен ғылыми мекемелер арасындағы ынтымақтастық осы бағытта маңызды.
Цифрлық дәуірде құмар ойынның қолжетімділігі бұрынғыдан да оңай болып отыр. Смартфон мен интернет байланысы бар кез келген адам еш кедергісіз онлайн казиноға кіріп, ставка жасай алады. Бұл қауіп-қатерді күшейтіп, жастарды да, ересектерді де желіге байлап қойды. Өз-өзін бақылау механизмі әлсіз адамдар цифрлық платформаларға оп-оңай тәуелді болып шыға келеді. Еркін қолжетімділік жасөспірімдерді де құмар ойынға жетелейді. Бұл топтағы адамдар психологиялық тұрғыдан әлі толық қалыптаспаған, эмоцияларын басқару қабілеті жеткілікті дамымаған. Олар жылдам ақша табу иллюзиясына тез ұрынып, болашағын қатерге тігеді. Бұл бүкіл ұрпақтың рухани және экономикалық қорыту процесіне зиян. Бүгінгі күні құмар ойын индустриясы жаңа технологияларды да белсенді пайдалануда. Криптовалюталармен бәс тігу, блокчейн технологиясы арқылы анонимді төлем жасау – бұл заңсыздықты бақылауды қиындатады. Мұндай технологиялар заңды айналып өтуге, табысты жасыруға, халықаралық құқық бұзушылықтарға жол ашуы мүмкін. Ал емдеу тәсіліне келсек, ең алдымен адам өзінің құмар ойынға деген ұмтылысын мойындауы қажет. Мұны дерт деп түсіну, «менің мәселем бар» деп қабылдау – емделудің алғашқы қадамы. Құмарлықтың қайдан пайда болатынын, қандай эмоциялық қажеттілікті өтеп жатқанын түсіну, ішкі жан дүниемен жұмыс жүргізу өте маңызды. Құмар ойыннан туындайтын проблемалардың бірі – қаржыны орынсыз ысырап ету. Сол себепті қаржылық жоспарлау, бюджетті дұрыс бөлу, кіріс-шығыс есебін жүргізу, шекті лимиттер белгілеу маңызды. Егер адам өзінің қаржылық жағдайын айқын түсінсе, ол ақшаны текке жұмсаудан сақтанып, құмар ойынға кетіретін қаражатын азайтуы мүмкін.
Тәуелділіктен арылуда жақын адамдармен өз мәселесін ашық талқылау, олардың қолдауына жүгіну құмар ойынға тәуелділікпен күресуде үлкен рөл атқарады. Досыңмен немесе туысыңмен ақылдасу, оларға өз эмоцияларыңды, қиындықтарыңды жеткізу арқылы адам жалғыз емес екенін, оны түсінетін жандар бар екенін сезінеді. Психологтар, психотерапевттер, тәуелділік бойынша мамандар – мұндай мамандардан көмек алу еш әбестік емес. Керісінше, бұл адам өзінің проблемасын шешуге деген нақты қадам жасап жатқанын білдіреді. Олар мінез-құлықты түзету әдістерін, эмоцияларды басқару тәсілдерін, құмар ойындардан қашық болу стратегияларын үйрете алады. Құмар ойынның зардабы ауыр. Бұл сөз құр ұран немесе даурығу емес. Құмар ойын – адамның психологиясын астан-кестеңін шығарып, оған тәуелділік тудыратын, отбасылық қарым-қатынасты бұзатын, экономикалық жағдайды нашарлататын, қарызға батыратын, денсаулыққа зиян келтіретін, рухани құндылықтардан алыстататын, мәдениет пен ұлттық болмысты аяқасты ететін аса күрделі құбылыс. Оның жеке тұлғаға, отбасыға, қоғам мен мемлекетке тигізетін зардабы шексіз. Бұл мәселемен күресу үшін жеке адам да, отбасы да, қоғам да, мемлекет те бірлесіп әрекет жасауы тиіс. Ақпараттық-ағартушылық жұмыстарды күшейту, заңнамалық база мен құқықтық реттеуді жетілдіру, психологиялық көмек пен терапияны қолжетімді ету, мәдени құндылықтарды насихаттау, қаржылық сауаттылықты арттыру, балама демалыс түрлерін дамыту – осының бәрі құмар ойыннан келетін зиянды азайтуға мүмкіндік береді. Ең бастысы, адам өмірін мәнді ететін – еңбек, отбасы, рухани құндылықтар, білім, денсаулық және ізгілік сынды асыл қасиеттер. Құмар ойыннан табылған желік уақытша ғана қанағат әкелгенімен, ұзақ мерзімді перспективада ол тек күйреуге апарады. Сондықтан да, әрбір саналы азамат, әрбір отбасы, әрбір қоғам мүшесі құмар ойынның құрығынан сақтанып, игі істерге ұмтылуы керек. Қысқаша айтқанда, құмар ойын – бұл жеңіл ақшаның алдамшы елесі. Ол адамды қақпанға түсірген сайын, одан шығу қиынға соғады. Егер біз адал еңбек, әділдік, руханият және білім арқылы қоғамымызды нығайтсақ, құмар ойын сияқты зиянды әдеттерден арылуға жол табамыз. Бұл — біздің ортақ міндетіміз, келешек ұрпақ алдындағы борышымыз.