«БІРТҰТАС ТӘРБИЕ» БАҒДАРЛАМАСЫ АЯСЫНДА МАҢЫЗДЫ ШАРА ӨТТІ

Адамзат тарихында түрлі тәуелділік түрлері болғанымен, қазіргі заманда олардың сипаты мен ауқымы артып келеді. Соның бірі – лудомания, яғни құмар ойындарға деген тәуелділік. Лудомания құбылысы жаңадан пайда болған жоқ. Ежелгі заманда да адамдар арасында бәс тігу, құмар ойындар ойнау, басқа да ұтыстарға қызығушылық болған. Дегенмен бүгінгі жаһандану дәуірінде, ақпараттық технологиялар қарыштап дамыған заманда, лудоманияның таралу жылдамдығы да күрт өсуде. Интернет желісі, мобильді құрылғылар және электрондық төлем жүйелері ойын индустриясын жаһандық деңгейге көтерді. Бұның салдары – лудоманияның қоғам денсаулығына, әлеуметтік қарым-қатынастарға, отбасы институтына елеулі нұқсан келтіруі.

Осы орайда, Түркістан облысы, Келес ауданы № 8 Т.Бегманова атындағы жалпы білім беретін мектебінде «Біртұтас тәрбие» бағдарламасының үшінші аптасының жоспарына сай, 9 сынып жетекшісі А.Құрамысова оқушыларына ойынға салауатты көзқарас қалыптастыру, тәуелділіктің алдын алу және болашақ ұрпақтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында «Лудомания-ғасыр дерті» тақырыбында сынып тәрбие сағаты өтті. Педагогтың сөзінше, «лудомания» ұғымы латынның «ойнаймын» сөзінен шыққан. Медицина тұрғысынан қарағанда, лудомания – психикалық тәуелділік, адамның құмар ойындарға бақылаусыз әуестенуі. Бұл құмарлықтың себебі – ойын кезінде адамның миы адреналин, дофамин сияқты гормондардың көп мөлшерін бөліп шығарады. Ойынға қатысушы ұтып жатқан кезде, бойын қуаныш, эйфория сезімі билесе, ұтылып қалса да, «келесі жолы жолым болады» деген алдамшы үмітке арқа сүйейді. Осылайша, ойынға тәуелділік физиологиялық тұрғыдан да, психологиялық тұрғыдан да ушыға түседі. Адамзат тарихында құмар ойындардың белгілі бір формалары кездескен. Мысалы, ежелгі Мысырда, Грекияда, Римде, Қытайда сүйек лақтыру, картамен ойнау, әртүрлі жарыстарға бәс тігу кең таралған. Тарихи деректерге сүйенсек, орта ғасырларда да құмар ойындар ақсүйектердің көңілін көтеретін қызықты іс болған. Дегенмен ол кезеңдерде бүгінгідей ғаламдық ауқымға жетпеген еді. Қазіргі заманғы лудомания – цифрлық ойынханалар, онлайн казино, әртүрлі ұтыс жүйелері арқылы планетаның кез келген нүктесінде қолжетімді құбылыс. Қоғамдағы күрделі мәселе ретінде лудомания XX ғасырдың соңында, әсіресе 1990 жылдардан бастап көрініс бере бастады. Әлем бойынша казинолар, букмекерлік кеңселер, ойын автоматтары бірден көбейді. Қазақстандағы жағдай да сол кезеңмен тұспа-тұс келеді. Ел тәуелсіздігін алғаннан кейінгі нарықтық экономикаға бет бұру, еркін кәсіпкерліктің дамуы, қаржылық институттардың жаңа талаптарға сай қайта құрылуы – осылардың бәрі ойын бизнесінің де жаңа түрде өркендеуіне жол ашты.
Құмар ойындары индустриясы қоғамда үлкен сұранысқа ие болды, өйткені адамдарда қаржыдан пайда табу мүмкіндігі және «бірден байып кету» иллюзиясы басым еді. Ақша ұтуға деген үміт біреуге тартымды авантюра болса, енді біріне кәсіби түрде айналысатын сала болып көрінді. Бірақ шынайы өмірде тек азғантай бөлігі ғана ұтады, көпшілігі ұзақ мерзімде ұтылады. Бұл үлгідегі «ойынның» басты қағидасы – ұйымдастырушы мекеме ешқашан ұтылмайды. Лудоманияны жай ғана «құмарлық» деп қарастыру қателік болар еді. Себебі бұл дерті бар адамның өмірі тұтастай өзгеріп, мінез-құлқы құлдырайды, әлеуметтік, психологиялық, тіпті рухани ұстанымдары бұзылады. Оған тән белгілерді мынадай категорияларға бөліп қарауға болады. Бұл дерттің белгілері — ойынға тартылып, оған барынша көп уақыт жұмсау, ұтқан кезде шектен тыс қуану, ұтылған жағдайда оның орнын толтыру үшін қайта ойнауға ұмтылу, жақындарына, отбасы мүшелеріне, достарына эмоционалдық салмақ салу: оларды ұтысты қайтаруға, қарызды жабуға мәжбүрлеу, мазасыздану, ашушаңдық, депрессияға түсу белгілерінің көрінуі, ойын процесінде жүректің жиі соғысы, тершеңдік, қол-аяқтың дірілдеуі, ұйқының бұзылуы, тәбеттің жоғалуы наркологиялық тәуелділікке ұқсас белгілер, өйткені құмар ойыншы ойынды өмірлік күш-қуат алатын көзге айналдырады. Жалпы алғанда, лудомания – тек ақшадан ұтылу емес, ол адамның ішкі әлемін түгел өзгертіп, психологиялық дертке айналдыратын қауіпті құбылыс.
Интернеттің пайда болуы және оның жаһандық қолжетімділігі құмар ойындарына деген сұранысты одан әрі арттырды. Бұрын адамдар құмар ойындарын нақты мекемеде ойнаса, қазір тек телефондағы немесе компьютердегі сайтқа кірсе болғаны. Онлайн казинолар, покер бөлмелер, букмекерлік кеңселердің сайттары тәулігіне 24 сағат, аптасына 7 күн үздіксіз жұмыс істейді. Бұл дегеніміз – адамдар кез келген жерде, кез келген уақытта оңай ойнай алады. Сандық технологиялар мен мобильді құрылғылар мәселенің күрделене түсуіне себепші болып отыр. Ұялы телефондар мен планшеттердің көмегімен ойындарға кіру жеңілдеді. Интернет-банкинг, электронды әмияндар сияқты төлем жүйелерінің қолжетімділігі құмар ойынға ақша салуды жылдамдатады. Әлеуметтік желілерде, мессенджерлерде түрлі жарнамалар қалаған адамды тез қызықтырады. Жасөспірімдер мен студенттер тез пайда табуды көздегендіктен, құмар ойынға бейім келеді. Психологиялық тұрғыдан әлі орнықпаған, эмоционалдық тұрақтылығы әлсіз жастар жеңіл ақшаға иланып қалуы мүмкін. Әлеуметтік желілерде құмар ойын жарнамаларының өте көп болуы олардың тез тартымды көрінуіне себепкер. Қазіргі қоғамда «киберспорт» пен «онлайн ойындар» ұғымдары да кең таралып, кей тұстарда кәдімгі құмар ойынға айналып кетеді.
Лудомания тек жеке адамға ғана емес, қоғамға да теріс ықпалын тигізеді. Біріншіден, құмар ойындарға артық шығын шығарған адамдар баспанасын, көлігін, мүлкін сатып, отбасын қарызға батыруы ықтимал. Соның салдарынан әлеуметтік шиеленіс, кедейшілік, отбасылық жанжалдар, ажырасулар көбеюі мүмкін. Екіншіден, адам неғұрлым көп ұтылса, соғұрлым өзін кінәлі сезіну, күйзеліске ұшырау, тіпті өзіне қол жұмсау фактілері орын алады. Психологтардың айтуынша, лудомания суицидке апаратын факторлардың бірі болуы мүмкін. Себебі адамды тығырыққа тірейтін – жиі қайталанатын қарыз, жақындарымен жанжалдасу, ішімдікке немесе басқа да зиянды заттарға бой алдыру. Үшіншіден, мемлекет үшін лудоманияның өршуі экономикалық тұрғыдан кері әсер етеді. Құмар ойыншылар табысының көбін ұтылуға жұмсайды, яғни бұл қаражаттар экономикаға нақты инвестиция ретінде құйылмайды. Керісінше, халықтың әл-ауқатына теріс ықпал жасай отырып, банк жүйесінде несиелік қарыздар көлемін арттыруы мүмкін. Қоғамда әлеуметтік теңсіздік өсіп, қылмыстық әрекеттер өрістеуі мүмкін. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, лудоманияның алдын алу үшін кешенді тәсіл керек. Тек тыйым салу жеткіліксіз: халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру, жастарды психологиялық тұрғыдан қолдау, сапалы бос уақыт өткізуді насихаттау – бәрі бірлесіп жүзеге асуы маңызды.
Лудоманияның өршуіне қаржылық сауаттың төмендігі де себеп болуы мүмкін. Адамдар ақшаның құнын, табыс пен шығыс есебін, несие алудың қауіпті тұстарын біле бермесе, оңай олжаға қызығады. Осыған орай, қаржылық сауаттылықты мектеп жасынан бастап үйретудің маңызы зор. Балаларға ақша табудың заңды, пайдалы жолдарын көрсету, еңбектің қадірін түсіндіру қажет. Қаржылық тәуелділік – тек құмар ойындардың ғана емес, жалпы экономикалық тұрақсыздықтың, әлеуметтік проблемалардың негізгі тұзақтарының бірі. Онлайн құмар ойындардың кең таралуына интернеттегі анонимділік пен жауапсыздық та қатты әсер етеді. Ойыншы өз аты-жөнін жасырын ұстап, басқа біреудің деректерімен аккаунт ашып, ақша салуы мүмкін. Бұл заңсыз әрекеттерді бақылау қиын. Ал жасөспірімдер жасанды аккаунт жасап, ата-анасының банк картасын пайдаланып қойып жатады. Мұндайда бақылауды тек мемлекет немесе провайдер емес, ең алдымен отбасы, ата-ана жүзеге асырғаны дұрыс. Лудоманияға қарсы күрестің маңызды бір аспектісі – адамдарға өзін дамытуға, қоғамда орнын табуға ықпал ету. Егер адам өз ісінен мағына тауып, сүйікті мамандығымен айналысып, отбасы-шараларыға белсене араласып, достарымен салауатты қарым-қатынаста болса, құмар ойынның жетегінде кетпейді. Психология ғылымы көрсетіп отырғандай, ішкі құндылықтарын нақты айқындап, өмірден ләззат алатын адамдар тәуелділікке сирек ұшырайды. Сондықтан да мемлекет, қоғам, отбасы деңгейінде адамды жан-жақты тәрбиелеу, оларға мәдени, рухани, спорттық, шығармашылық шараларға қатысуға жағдай жасау – лудоманияның алдын алудың тиімді тәсілдерінің бірі. Өзіне сенімді, өмірге деген құштарлығы басым жан құмар ойыннан келер өтпелі эйфорияны құнсыз нәрсе ретінде қабылдайды.
Лудомания – қазіргі қоғамда жыл өткен сайын өзекті мәселеге айналып бара жатқан дерт. Оның салдары тек материалдық шығынмен шектелмейді, адам өмірін күрт өзгертетін психологиялық, әлеуметтік, рухани күйзеліс әкеледі. Сондықтан лудоманияны «ғасыр дерті» деп атасақ, қателеспейміз. Лудоманиямен күресте мемлекеттің, үкіметтік емес ұйымдардың, отбасы мен мектептің, жалпы қоғамның атқарар рөлі орасан. Алдын алу шаралары, заңнамалық реттеулер, психологиялық көмек көрсету жүйесі қатар жүруі тиіс. Тиімді күрес үшін халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру, жастарды өнер мен спортқа, ғылымға баулу, жұмыспен қамту сияқты маңызды факторларға баса назар аударған жөн. Ең бастысы, әр адам өзінің және жақындарының өміріне жауапкершілікпен қарауы қажет. Құмар ойын – уақытша қызық, бірақ арты трагедияға ұласуы мүмкін. Материалдық құндылықтарды рухани құндылықтардан жоғары қоймай, ішкі дүниеңді байытуға, білім мен ғылымға, еңбектің рақатына мән берсең, лудомания сынды тәуелділіктердің құрсауына түспейсің. «Лудомания – ғасыр дерті» деген ұран бізге тек дабыл қағып қана қоймай, сақтанудың жолдарын көрсетіп, бірлесіп әрекет етуге үндейді. Қоғам, мемлекет және жеке тұлға болып жұмыла білсек, құмар ойындардың зұлмат кеселінен аман қалуға толық мүмкіндік бар.