Сананы жаңғырту шыңға жетелейді

Былтыр сәуір айында Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласы жарық көрді. Бұл қазақ халқы үшін аса маңызды мақала еді. Айтулы құжатта ұлттық кодты жаңғыртып, Мәңгілік Ел болу жолындағы басты қадамдар айқындалған. Осы бағдарламалық мақаладағы міндеттерді жүзеге асыру үшін елімізде Қазақстан Республикасы Президентінің жанынан Қоғамдық сананы жаңғырту бағдарламасын іске асыру жөніндегі ұлттық комиссия құрылғаны да белгілі. Елбасы Жарлығымен құрылған комиссия құрамына қоғам қайраткерлері, министрлер мен депутаттар, зиялы қауым өкілдері, журналистер, әкімдер мен белсенді азаматтар тағайындалған болатын. Ал, комиссия төрағасы болып Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Басшысы Әділбек Жақсыбеков тағайындалған-ды. Міне, осы айтулы оқиғадан кейін бір жарым жылдай уақыт өтті. Не өзгерді? Қандай жұмыстар атқарылды? Бүгін осыған тоқталуды жөн көрдік.

Латын әліпбиі – отарсыздандыру саясатының бір тетігі

Сөз жоқ, «Рухани жаңғыру» бағдарламасы қолға алынғалы елімізде батыл бастамалар мен пікірлер айтыла бастады. Солардың бірі – кирилл әліпбиінен бас тартып, латын әліпбиіне көшу. Бұл бастама біраз уақыттан бері айтылып келе жатқан-ды. Небір ғалымдарымыз бен филологтарымыз, тіл мамандары осы мәселеге тоқталып, қазақ халқы үшін пайдалы қадам болатынын айтып жүрді. Ел тілегі ескеріліп, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен қазақ тілінің латын графикасына негізделген әліпбиі бекітілді.
– Бұл күндері қазақ тілінің жаңа әліпбиіне байланысты мәселе қоғамда қызу талқылануда. Оған көптеген адам қатысты. Латын қарпіне көшу туралы идея біз тәуелсіздік алған кезден туындаған болатын. Қазақ жазуының латын қарпіне көшуі әрдайым менің айрықша бақылауымда болды. Әлемде ешбір ел өзінің жаңа әліпбиін бүкіл халық болып осылайша талқылаған емес. Біз үшін әрбір адамның пікірін білу маңызды. Латын қарпіне көшуге байланысты Президент Әкімшілігіне 300-ден астам өтініш келіп түсті. Жастардың бұл үдерісті қолдағаны қуантады. Жалпы, атқарылып жатқан жұмыстардың негізгі бағыттарын қолдаймын. Жобаны іске асыру барысында әлемдік тәжірибе ескерілді. Бұл өте маңызды. Сонымен бірге, қазақ әліпбиін латын қарпіне көшіру үдерісіне қатысты ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын жалғастыру қажет, – деген болатын Нұрсұлтан Назарбаев.
Бұл бастаманы еліміздің зиялы қауым өкілдері мен ғалымдары да, жалпы ел тұрғындары жылы қабылдады. Қолдады. Мәселен, танымал профессор, филология ғылымдарының докторы Мекемтас Мырзахметов «Құлдықтың екі түрі болады. «Біріншісі – қол-аяққа бұғау, қамыт салу болса, одан біркез құтылуға болады. Ал миыңды байласа мәңгүрт халге түсесің. Кеңес империясы екінші тәсілді таңдады. Сондықтан латын әліпбиіне көшу – сананы отарсыздандыру жолындағы маңызды қадам. Латын әліпбиіне көшкеннен ұтарымыз көп. Дайын емеспіз деп те уайымдаудың қажеті жоқ. Әсіресе, латын қарпін білетін жас өскін жаңа әліпбиді тез меңгеріп алады. Латын әрпі бүкіл әлемнің қатынас белгісіне айналып кетті. Түрік халықтарының бәрі латынға көшіп кетті. Уақыт өткізбей бізге де көшкен жөн» деген болатын.
Міне, 2017 жылдың басты оқиғаларының бірі ретінде осы қадамды айтуға болады. Ең бастысы, ҚР Үкіметінің жанындағы Қазақ тілін латын графикасына кезең-кезеңімен көшіру жөніндегі ұлттық комиссия құрылды. Енді кезең-кезеңімен латын әліпбиіне көшу жұмыстары жүргізіле бермек.
Сонымен қатар, «Рухани жаңғыру» бағдарламасын жүзеге асыру барысында елімізде «Қазақстанның 100 жаңа есімі» жобасы қолға алынды. Онлайн дауыс беру нәтижесінде 102 жеңімпаз анықтады. Дауыс беруге барлығы 340 мың қазақстандық қатысып, үміткерлерге 1 млн. 376 мың дауыс берілді. Яғни, қоғамның қызығушылығы жоғары болды. «100 жаңа есім» жобасына енгізілген тұлғалар 2017 жылғы 1 желтоқсанда Нұрсұлтан Назарбаевпен кездесіп, пікір алмасты. Бұл – еңбегімен дараланған азаматтар үшін үлкен мотивация.

Жаңа оқулықтар әлемдік өркениетке жетелейді

2017 жылы қолға алынған өзге де шаруаларға тоқталсақ, былтыр «Жаңа гуманитарлық білім. 100 жаңа оқулық» жобасы шеңберінде «Ұлттық аударма бюросы» коммерциялық емес қор құрылып, әлеуметтік-экономикалық және гуманитарлық білім саласындағы әлемнің 18 үздік оқулығы мемлекеттік тілге аударылды және цифрландырылды. Әлемнің үздік оқымыстыларының кітаптарын таныстыру барысында мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев бұл іс-шара алдағы уақытта да жалғасын табатынын айтты.
– Жастарымыз жоғары ғылыми стандарттарға сәйкес білім алуға тиіс. Сондықтан біз 800 кітаптан тұратын үздік оқулықтардың ауқымды тізімін әзірледік. Ұлттық аударма бюросы құрылып, жұмысына кірісті. Біз бүгін алғашқы 18 кітаптың таныстырылымына жиналып отырмыз. Бүгінгі алғашқы зияткерлік транш АҚШ, Ресей, Ұлыбритания, Франция және Швейцария сияқты алдыңғы қатарлы елдердің ең үздік ғылыми еңбектерін қамтиды. Бұл кітаптармен танысуға мүмкіндік алған жастарымыз көп емес. Ғылыми таным – заманауи ұлттың бәсекеге қабілетті болуының басты шарты. Жаңа оқулықтар білімнің нағыз энциклопедиясы болып саналады. Бүгінде оқу әдісі ғана емес, сондай-ақ оның мазмұны да маңызды. Осыған орай «Рухани жаңғыру» бағдарламасы бес жылға арналған жалпыұлттық білім беру ісін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Біріншіден, 2018 жылға жоспарланған 30 кітаптың әрі қарай сапалы аударылуын және басылып шығуын қамтамасыз ету керек. Қаржыландыру уақтылы әрі толық бөлінуге тиіс. Келесі жылы аударылады деп жоспарланған оқулықтар өз уақытында іріктеліп, талдаудан өткізілуі керек. Екіншіден, бұл оқулықтарды білім беру үдерісіне тиімді түрде енгізу – маңызды міндеттердің бірі. Осы оқулықтар бойынша оқытылатын пәндер жаңа оқу жылының білім беру бағдарламаларына енгізілуі қажет. Үшіншіден, ғылыми тәжірибеде қолданылатын барлық терминдерді жүйелендіріп, гуманитарлық және экономикалық лексиканың жаңа түсіндірме сөздігін шығаруды тапсырамын. Төртіншіден, оқулықтар кәдімгі кітаптар сияқты басылып шығуы керек. Сонымен қатар онлайн білім беру ісін дамыту қажет. Қазір дамыған елдерде виртуалды университеттер бар. «Қазақстанның ашық университеті» жан-жақты қолдау табуы керек. Ашық лекциялар видеотекаларының және солардың негізінде дайындалатын оқулықтардың сапасын қадағалауға ерекше назар аудару қажет. Бесіншіден, «100 жаңа оқулық» жобасы ғылыми аударма мектептерін дамыту ісінде маңызды рөл атқарады. Сондықтан аударма саласында тәжірибенің, білімнің және кәсіби дағдының жүйелі дамуын қамтамасыз ету керек, — деген болатын Елбасы.
«Ұлттық аударма бюросы қоғамдық қорының» атқарушы директоры Рауан Кенжеханұлы «Егемен Қазақстан» газетіне берген сұхбатында «100 жаңа оқулық», «100 жаңа тұлға» деп жобаларға шартты ат қойылады. Ол есте сақтауға, насихаттап таратуға ыңғайлы. Бірақ ол 100 оқулықпен шектелеміз деген сөз емес. Оқулықтар жақсы аударылып, оған үлкен сұраныс болып, жақсы нәтиже көрсетіп жатсақ, ол жүзден әлдеқайда көп болуы мүмкін. Таңдалған гуманитарлық бағыттар бойынша алдыңғы қатарлы университеттер мен баспалардан жыл сайын жүздеген жаңа оқулықтар шығады. Оның сыртында, оқулық деуге келмейтін, бірақ ғылым саласының дамуына зор үлес қосқан жекелеген авторлардың зерттеуі негізінде шыққан монографиялар бар. Олар да оқу бағдарламаларына міндетті түрде оқылуы тиіс кітаптар тізіміне кірген. Ол аз десеңіз, ғылыми-танымдық бағытта жазылған, ондаған тілге аударылып, миллиондаған таралыммен шығып жатқан басқа да кітаптар бар. Өз басым осының барлығы аударылса деймін. Жоғарыда аталған мақсатқа жету – бір науқанмен бітетін шаруа емес, ол процесс, қазіргі аударма тілінде үдеріс. Ол ұдайы ізденісті, тоқтаусыз жаңаруды талап етеді. Біз ұмтылған ілгері дамыған 30 елдің қай-қайсысында да осы үдеріс бар. Сондықтан «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 оқулық» жобасы сол үдерістің басы деуге болады. Сонымен бірге бұл бізге үлкен сын, ғылыми ортаның қуаты, аудармашылар ортасының әлеуеті сыналып жатыр. Қазір осы жұмысқа 120-дан астап адам жұмылдырылған. Үлкен қауым. Осы кісілердің барлығы тура мағынасында күні-түні жұмыс істеп отыр» деп мәлімдеді. Осыдан-ақ бұл жұмыстың ауқымды әрі қиын екені аңғарылады. Тағы бір айта кетерлігі, кез келген кітаптар аударыла бермейді. «100 жаңа оқулық» тізіміне әлемдегі озық 100 университеттің оқу бағдарламасына енген кітаптар ғана таңдалып алынады. Кітаптарды аудару бастамасын еліміздің ғалымдары да қызу қолдады. Ендеше, қазақ жастары да әлемдік деңгейдегі озық кітаптарды оқып, өркениет көшіне ілеседі деген сенімдеміз.
Қоғамдық сананы жаңғырту жөніндегі комиссияның миссиясы не? Бұл – ауқымды сұрақ. Шынтуайтына келгенде қалғыған қазақ рухын оятуда, ұлттық кодқа, ататекке тамыр жіберуде «Рухани жаңғыру» бағдарламасының үлесі зор. ҚР Президенті Әкімшілігінің Ішкі саясат бөлімінің сектор меңгерушісі, саяси ғылымдар кандидаты Ғалым Шойкиннің айтуынша, қоғамдық сананы жаңғырту бағытындағы жұмыстарға елдің көзқарасы түзу. «Бәсекеге қабілеттілік, прагматизм, ұлттық бірегейлікті сақтау, білімнің салтанат құруы, эволюциялық даму және сананың ашықтығы ХХІ ғасырдағы ұлттық сананы жаңғыртудағы басты бағыттар екендігі белгілі. Сондықтан да, күллі жер жүзі көз алдымызда өзгеріп жатқандықтан, қоғамдық сананы жаңғыртудың ерекше маңызға және өзектілікке дәл қазір ие болуы заңдылық. Жаһандық процестер күтпеген ерекше сын-тегеуріндерді, жаңа ақпараттық және коммуникациялық технологияларды белсенді қолдануды қалыптастырады, өмір ырғағы мен салтын өзгертеді, ұлттық дәстүрлер заманауи элементтермен толықтырылады» дeді ол history.kz сайтына берген сұхбатында. Демек, бұл бағдарламаның берері әлі алда.

Наурыздан қымызмұрындыққа дейін…

Сөз жоқ, «Рухани жаңғыру» бағдарламасы Оңтүстік жұртшылығы үшін «майдай жақты. Себебі, мұнда салт-дәстүрдің қаймағы сақталып, қазақ тілінің мәртебесі биіктеп кеткен. Түркістан облысы әкімдігінің бастамасымен өңірде ел рухын серпілтетін көптеген шаралар қолға алынды. Солардың ең ауқымдыларына тоқталсақ…
Өңірде «Рухани жаңғыру» бағдарламасын жүзеге асыру және салт-дәстүрлерді, ататарихты насихаттау мақсатында Қазығұрт ауданында «Наурыз — Қазығұрттан басталады» деген атпен Наурыз тойы өтті. Оған мыңдаған адам қатысты. Қасиетті таудың баурайында ұлттық сананы жаңғыртатын іс-шаралар ұйымдастырылды. Киіз үйлер тігіліп, ұлттық тағамдар ұсынылды. Түлкібас ауданында «Қызғалдақ фестивалі» ұйымдастырылса, Бәйдібек ауданында «Қымызмұрындық» фестивалі жоғары деңгейде ұйымдастырылды. Фестивальде Түркістан облысының әкімі Жансейіт Түймебаев «Салт-дәстүрімізді қайта жаңғыртып, жас ұрпаққа үлгі ретінде ұйымдастырылып отырған «Қымызмұрындық» фестивалінің орны орасан зор. Бұл дегеніміз — ерте заманғы тамырымызға қайта оралу. Қымызмұрындық – бие байлап, алғашқы қымыз ішу тойы және ынтымақтың, еңбектің, бірліктің мерекесі. Бие сауылып, оның сүті қорланып, ашытылған соң екі-үш күн бойы жиналған қымызға ақсақалдар мен көрші-қолаңдар Қымызмұрындыққа шақырылған. Яғни, алғашқы қымыз адамдарға салтанатпен ұсынылып, «көпке бұйырсын» деген тілекпен берілген. Қазақта сусынның Құнан қымыз, Дөнен қымыз, Уыз қымыз, Жазғы қымыз, Түнемел қымыз сияқты түрлері бар. Бұлардың әрқайысының дайындалу тәсілі де әртүрлі. Дәстүр бойынша халқымыз бұл мерекеде «Сауар көп болсын!», «Ақ мол болсын!», «Аузымызды ақтан айырмасын» деп тілек айтысқан, олай болса бүгінгі «Қымызмұрындық» тойы құтты болсын!» деген болатын. Мағыналы іс-шара аясында қымыз баптаушылар
сайысы, қолөнер шеберлерінің көрмесі, құлынды бие және сәйгүліктердің шеруі, ұлттық ат спорт түрлерінен көріністер, қымыз ішу сайысы өтті. Сайыстарға 15 аудан, қалалардан үміткерлер қатысып, жеңімпаздар облыс әкімінің арнайы сыйлығымен, дипломдармен, ақшалай сыйлықтармен марапатталды. Ақсақалдар ақ батасын беріп, ақ жаулықты әжелер жас келіндерге қымыз баптаудың тәсілдерін үйретті. Салт-дәстүрді насихаттау, рухани жаңғыру деген осы емес пе? Ордабасы ауданында өткен «Ордабасыға оралу: Береке басы – бірлік» тақырыбында ауқымды іс-шара да жұртшылықтың оң бағасын алды. Алдағы уақытта өңірде «Халықаралық өнер фестивалі», «Қауын fest», «Агро fest», «Салбурын – саятшылық мерекесі» мен «Туған жерге тағзым» жобалары мен Түркістан қаласы мен киелі Отырар ауданында өтетін «Ұлттық қолөнер – ұлы мұра» атты іс-шара да жоспарға енгізілген. Барлығы да қазақтың жан-дүниесіне жақын дүниелер. Біз өңірде қолға алынған бірнеше іс-шараға ғана тоқталдық. Ел санасын сілкіндіріп, тарихи танымын оятқан бастамалар туралы алдағы уақытта да жазатын боламыз.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев «ХХ ғасырдағы батыстық жаңғыру үлгісінің бүгінгі заманның болмысына сай келмеуінің сыры неде? Меніңше, басты кемшілігі – олардың өздеріне ғана тән қалыбы мен тәжірибесін басқа халықтар мен өркениеттердің ерекшеліктерін ескермей, бәріне жаппай еріксіз таңуында. Әжептәуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады» деген болатын. Демек, табысқа жетудің, Мәңгілік Ел болудың төркіні – ұлттық болмыс пен тарихта жатыр.

Ғалым ӘДІЛЖАНОВ.