ҚОРДАЙ ОҚИҒАСЫ: БӨЛІНУ БОЛМАЙДЫ…

Кешегі аптаның қасиетті жұмасы Қордайда қайырымды өтпеді. Қордай ауданының Масаншы ауылында қазақтар мен дүнгендер арасында жанжал орын алды. Тұрмыстық кикілжің деп сипатталған бұл оқиғада адам шығыны орын алған. Соңғы мәлімет көздеріне сүйенсек, барлығы 10 адам қаза тауып, тағы 178 адам зардап шеккен. Дәрігерлік көмекке 141 адам жүгінген. Олардың 19-ы полиция қызметкері. Бұдан бөлек, 36 үй, 11 коммерциялық нысанның сау-тамтығы қалмай бұзылған.

Сондай-ақ, 44 көлік өртеніп, айдауға жарамсыз күйге түскен. Жанжал орын алғаннан бастап, оқиғаны мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев шұғыл түрде өз бақылауына алған. Соған сәйкес, Үкімет комиссиясы құрылды. Сол кездегі Премьер-Министрдің орынбасары Бердібек Сапарбаев Үкімет комиссияның төрағасы болады. Бірер күннен соң ол Жамбыл облысы әкімі болып тағайындалады. Сейсенбіде Премьер-Министр Асқар Мамин Бердібек Мәшбекұлының Қордайдағы жанжал бойынша құрылған комиссия төрағасы болып қала беретінін нақтылады.
Комиссия құрамына бірқатар министрлік пен Бас прокуратура, Ұлттық қауіпсіздік комитеті сынды өзге де жауапты мекеме өкілдері де енген. Қазіргі таңда олар кикілжің болған Қордайдағы бес ауылда, атап айтқанда Масаншы, Қаракемер, Ауқатты, Сортөбе, Қарасуда бітімгерлік жағдайды қамтамасыз ету шараларына қатысумен қатар, жанжалдан қаза болғандардың шаңырағына барып, отбасына көңіл айтқанын да айта кетейік.
Аптаның алғашқы күні вице-министр-Қаржы министрі Әлихан Смайылов қақтығыстан зардап шеккендерге залал орнын толтыру үшін Үкімет резерві және жергілікті бюджеттен қаржы қаралатынын мәлімдеді. Сонымен қатар ол, жалпы шығын көлемін оқиға орнына барған Үкімет комиссиясы есептеп жатқанын, оның көлемі әлі нақтыланбағанын айтты.

Оқиға қалай және неден болған?

Қордайдағы қақтығыстың себебі нақты неден болғаны туралы ресми мәлімет жоқ. Отандық БАҚ пен әлеуметтік желі бұл оқиғаның себебін 80-жастағы әкесін ауруханаға апара жатқан ағайынды екі азаматты жолда дүнген этносы өкілдерінің тоқтатып, оларды тепкінің астына алуымен басталғанымен байланыстырады. Бұған айғақ ретінде сол ақсақалдың ұлы Нұрлан Құдашбаевтың теледидарға берген мәлімдемесін көрсетеді. Онда Н. Құдашбаев «Жолда бізді тоқтатты. Содан соң қолымды көтеріп, «не болды?» деген ишара танытқаным сол еді, өзіме қарай жуан жұдырықтарын ала жүгірді. Әкемді теуіп, ағамның басын жарды»,- деген. Содан соң ол оқиға орнына бірнеше азаматтардың келіп, соңы төбелеске ұласып кеткенін айтады. Оқиға орнына полицейлер шақырылған. Бірақ дүнген этносының өкілдері құзырлы орган өкілдеріне де қарсылық көрсеткенін баяндайды.
Бұл жағдайды еліміздің Ішкі істер министрінің орынбасары Алексей Калайчиді «Тұрғындар жолды бөлісе алмаған. 3 адам бір көлікте кетіп бара жатқан. Тағы үш адам жүк көлігінде отырған. Кейіннен қос тарап жолды бөлісе алмаған. Кейіннен сөзге келіп, оқиға орнында бір біріне қол көтерген» деп келтіреді.
Құзырлы орган өкілі оқиғаның 5-ақпанда болғанын алға тартады.
Бірақ бес-алты адам арасындағы текетірес осымен түгесілмейді. Қордайдағы жағдай бойынша Үкімет жанынан құрылған комиссия құрамында Мәжіліс депутаты Бақытбек Смағұл да бар. Ауғанстандағы ұрыс-қимылдарына қатысқан ардагер әрі депутат әкелерін ауруханаға апара жатқан екі ағайындыға араша түскен полицейлерге қарсылық жасап, жағдайды ушықтырып, төбелес шығаруға себепкер болған тентектің қолына кісен салынып, қамалғаннан кейін оқиғаның қалай шиеленісе түскені туралы «… Жолдағы бұл жанжалдан кейін тәртіп сақшылары сақтық шараларына кіріседі. Күдік тудырған көліктерді тоқтатып, жүргізушілер құжатын тексереді. Тоқтатылған автокөлік жүргізушісінің бірінің құжаттары жоқ болып шығады. Жүргізуші құжатының үйде қалғанын айтады. Содан соң полицей оған ізгілік танытып, үйіне бірге еріп баруды ұсынады. Бұған жүргізуші ашуланып, боқтап, көлігімен қаша жөнеледі. Полицейлер де оның соңынан қуып, дұнған ауылындағы аулаға дейін індетіп кіреді. Телефонмен ескертіп қойса керек, үйден қашқынның туыс-жолдастары қаптап шығып, полицейлерге жабылған. Және ұрып, тепкілеп жатқанын өздері видеоға түсіріп әлеуметтік желіге салады»,- деп бүкпесіз баяндайды. Желіге салынған видео талай жұртты ашуға булықтырып, олардың бас көтеруіне себеп болады.
Бірер күнде нақтырағы, 7-ақпанда Қордайда қазақтар мен дүнгендер арасында жанжал күшейіп, жағдай күрделене түскен.
Кешке басталған бұл жанжалдан Масаншы ауылында түні бойы тыныш орнамаған. Таң ала кеуімде ғана тәртіпсіздік тиылғандай болғанмен, зәре құты қашқан дүнген этносы Қырғызстаннан пана іздеуге бет алған. Көрші елдегі жақын-жуығының үйін жағалауға бел буғандардың басым көпшілігі әйелдер мен балалар болған. Бірер күнде кеден бекетінен мыңдаған адам өткен. Сейсенбідегі Үкімет отырысында өңір басшысы Бердібек Мәшбекұлы Қордайға Қырғызстанға өтіп кеткен 8 мыңға жуық азаматтың қайтарылғанын хабарлады.
Осы оқиға орын алған алғашқы күні құзырлы орган 47 адамның ұсталғаны туралы ақпарат таратты. Кейіннен олардың барлығы босатылғаны жазылды. Сондай-ақ, ресми мәлімдемеде осы оқиғаға байланысты 25-тен аса қылмыстық іс қозғалғаны туралы да айтылуда. Бірақ қазір нақты қанша адамның қамауда отырғаны туралы дерек айтылып жатқан жоқ. Тиісті орган тергеу мүддесі үшін әзірге ақпараттар жарияланбайтынын алға тартады.
Бірақ кеше ҚР Бас прокуратурасы Қордайдағы қақтығыс туралы әлеуметтік желі арқылы арандатуға жол беретін жарияланымдармен бөлісіп, зорлық-зомбылық жасауға шақырған үш азаматтардың жеке бастарын анықтап, оларды тергеп, тексеріп жатқанын мәлімдеді. Сонымен қатар, Бас прокурордың орынбасары Болат Дембаев азаматтарға шындыққа сәйкес келмейтін мәліметтерді таратпау және арандатушылыққа берілмеу туралы үндеу жасады.
Қазақтар мен дүнгендердің арасындағы жанжалға байланысты осы аптаның басында мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасына сәйкес бірқатар лауазымды басшылар орнынан алынды. Олар Жамбыл облысы әкімінің әлеуметтік мәселелер жөніндегі орынбасары, Қордай ауданының әкімі, Жамбыл облысы ІІД-нің бастығы мен Қордай ауданы полиция бөлімінің бастығы.

Сол күні Жамбыл облысының әкімі Асқар Мырзахметов өз өтінішімен қызметінен кетті. Ашық ақпарат көздерінде ол қызметтен кетуін «Өкінішке орай, Қордай ауданында ауыр қайғылы жағдай орын алып, бірнеше азамат қаза болып, 170-тен астам адам жарақаттанды. Бұл тек жамбылдықтар үшін ғана емес, барша еліміз үшін оңай тимеді. Осы тұрғыда мен облыс әкімі ретінде жұмысты жалғастыруым моральдік тұрғыда ауыр деп есептедім. Сондықтан да Президентке өз еркіммен отставкаға кету туралы өтініш жаздым. Шешімімді қабылдаған мемлекет басшысына рақмет»,- деп түсіндірген.
Ақпарат көздерінде Қордай ауданындағы жағдайдың тұрақталып, бейбіт орнауына бағытталған шараларға ауылдық ардагерлер кеңесі мен дүнген этносы өкілдерінің ақсақалдары жұмылғаны айтылуда.
Қордайдағы оқиға бойынша желіде ауыл тұрғындарымен кездесіп жатқан комиссия мүшелеріне «Осыдан бірнеше жыл бұрын дүнгендіктер мектеп қабырғасын енді бітіріп жатқан қазақ қызын зорлады. Содан соң оны өлтіріп, денесін өртеді. Жазықтылар жазаланбады. Қайғыдан қан жұтқан әкесінің жүрегі тоқтап, қайтыс болды. Бұл қазақ ұлтына жасалған мазақ. Жергілікті жұрт кезекті рет ұйымдастырылған көкпар ойыны кезінде дүнген азаматы 70 жасқа келген қазақты арматурамен басынан ұрған. Салдарынан ол есінен айрылды. Сол кезде де дүнгенге айып тағылмады. Мұндай мысалдар жетерлік. Бірақ дүнгендіктер жазаланбаған»,- деп ашынған ақсақалдың жанайқайы таралды.
Осыдан Қордайдағы жанжалға бір-екі күнде болған жағдай себеп емес екені айқын аңғарылады. Жандалдың түпкі себебі жергілікті билік пен құзырлы орган өкілдерінің ел тыныштығын күзеп, тәртіпсіздерді түзеу жолындағы жұмыстарында шикіліктің болуынан екенін болжау қиын емес. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың тиісті органға салаға жауапты басшыларды орнынан алуы соған анық көз жеткізгендігінің дәлелі болса керек.
Осы оқиғаға байланысты көптеген сарапшы пікірлері мен саясаттанушылардың болжамының астарынан дүнген мен қазақ арасындағы жанжалдың салдары құзырлы орган өкілдерінің бүтін халықтың емес, белгілі бір топтың мүддесі үшін еңбек етіп келгендігінен деген шындық сайрап жатыр. Мәселен, саясаттанушы Ерлан Сайыров осы оқиғаның себебін «Бұл шекаралы аумақта 10-15 жылдан бері орын алып келе жатқан заңсыздықтарды алдын алмағандықтың салдары. Қайғылы жағдайдың басты себебі Қазақстан заңдарының нормаға сай орындалмауынан болып отыр. Заң тәртібінің жалпыға бірдей ортақ болмауы көптің ашу-ызасын тудырды» деп түсіндіреді.
Ал Мәжіліс депутаты Бекболат Тілеухан болса, «Қордайдағы ардагерлердің қоғамда түсіндіру жұмыстарын өз деңгейінде жүргізбеуінен болып отырған жағдай бұл. Сол жердегі ел ағалары «шаңыраққа қара» дегенді агрессиясыз насихаттап, әдемі жеткізу қажет еді» деп топшылайды.
Ал депутат Геннадий Шиповских Қордайда төтенше жағдай режиміне апарған бұл жанжал теріс ниетті күштердің жақсылап жұмыс істеуінің «жемісі» деп болжайды. Сондықтан да ол радикалды ұйымдарды жоюға байланысты жұмысқа мән беру керек екенін алға тартады.
Бұл пікірлер Қордайдағы жанжалдың себебін ғана емес, оның салдарымен қалай күресу қажеттігі жөнінде бағыт беріп тұр емес пе?
Қазіргі таңда Қордайдағы жағдай тұрақты. Мектептер жұмысын жалғастырып, балалар дәріске баруда. Сонымен қатар зардап шеккендерге әлеуметтік-гуманитарлық көмек беру, тұрғындармен кездесу, түсіндіру шаралары жүргізілуде.
Қордайдағы қақтығыс бойынша 9-ақпанда төтенше жағдай режимі жарияланған болатын. Бірер күн бұрын облыс әкімі Бердібек Сапарбаев аудандағы жағдайды тұрақты деп атады. Бірақ аумақта төтенше жағдай режимі алынған жоқ.
Қордайда ахуал тұрақтанғанмен, ондағы ахуалдың күрделі екенін көп адам сезіп, біліп отыр. Билік өкілдері оқиға қатысты ащы шындықтарды барынша бүкпелеп отырғаны да белгілі. Бірақ «ауруын жасырғанның өлетінін» жақсы білетін депутат Бақытбек Смағұл Қордайдағы жанжалға себепкер болған біраз жайттың бетін ашып көрсеткен жазба жариялады. Назарларыңызға сол жазбаның ықшамдалған нұсқасын ұсынуды жөн санадық.
«Қордайда жолдардың сапасы сын көтермейді. Басты жол Масаншы ауылының орталық көшесі арқылы өтеді. Көшенің екі жағына үйлер жақын орналасқан. Адамдар әр үйдің алдына көліктерін қояды. Жолда кесе-көлденең қойылған сол көліктер жол қозғалысы кезінде үлкен ыңғайсыздық тудырады. Кикілжіңнің тууының бір себебі де жолға қатысты қақтығыстар.
Дұңғандар көлігімен келе жатса, қазақтың көлігіне жол беруін талап ететін көрінеді. Яғни күре жолды дұңғандықтар өз меншігіндей көретін ерсі пиғыл қалыптасқан.
Ал қара жол баршаның ортақ игілігіне айналуға тиіс.
Дұңған этносының бірде бірі әскерге бармайды. Елге қорған болмай, қорлаушы болса, торда отырсын.
Дұңғандарда тәрбиенің басым бөлігі мешітте беріледі. Ал оның басты уағызшысын Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы сайламайды.
Дұңған тілінде уағыз айтылып жатады. Ол не айтып жатыр? Бәлкім, бізге қарсы үгіт жүргізіп жатқан болар?!
Дұңғандар тек Құранды ғана емес, қоғамды сыйлай білуі шарт.
Дұңғандар жинақы әрі жеке тұрады, араларына өзге этностарды көп жібере қоймайды. Бірақ біз қазақ елінде біреудің отау ішінен отау тігуіне жол бере алмаймыз.
Олар мемлекеттік тілді білуі, салтын сыйлауы шарт. Салтымызды сыйламаса, халқымызды балағаттаса, қартымызды тепкілеп жатса, оған қалай бей-жай қарап отырамыз? Осыған байланысты қойылуға және орындалуға тиісті талаптардың барлығын айттық. Бұл бағытта да үлкен жұмыс істелуі қажет.
Дұңғандардың қазақ еліне үдере көшіп келгеніне бір жарым ғасырдай уақыт өтіпті. Алайда іргедегі қазақтармен аралас-құраластығы үзілген. Екі ортада көпір тұр. Пайдаланбайды. Бұл мәселелердің барлығы өткен ғасырдан бері қордаланған. Енді оны тәуелсіздік аясында толық шешу аса маңызды.
Дұңғандар әз-Наурыз секілді ұлттық мерекелерімізді тойламайды. Олар үшін бұл жат. Әкімдіктің ішкі саясат бөлімі «ұрпағы көз үйретсін» деп Ұлыстың ұлы күнін атап өтуді талап етеді. Бірақ бұлар ондай мерекеге шақырғанға келмейді. Тек Ораза мен Құрбан айтты ғана мейрам санайды.
«Ауқатты» ауылдық округінің білім ордасында 1,5 мың оқушы оқиды. Соның 1300-і – дұңған, ал 200-і – қазақ балалары. Мектеп директорымен сөйлескенімде көпшіліктің азшылыққа әлімжеттік жасайтынын, мұғалімнің тілін алмайтынын айтты.
Сортөбе ауылдық округіндегі 24 мың халықтың басым көпшілігі, яғни 23 мыңы – дұңған. Біразының үйінде қару-жарақ бар деген мәлімет айтылды. Неге қазақтардан тәркіленген қару олардан тәркіленбейді? Олар қаруды заңды алған ба, әлде заңсыз жолмен иеленген бе? Міне, осы салада да жұмыстар қолға алынуы керек».

С. ИБРАГИМОВА.

P.S.Үкімет жанынан құрылған комиссия мүшесі Бақытбек Смағұлдың бұл жазбасы арқылы Қордайда іріңді жарадай шегі жеткен мәселелердің көптігін көрсетіп тұр. Ең сорақысы дүнгендіктердің осылай «өре түрегелетін» әрекеттерге әбден еті үйренген халге тап болуына биліктің мүмкіндік беріп қойғаны болып тұр…