ҚАЗАҚСТАН КӨП ЖАҚСЫ ІСТЕРІМЕН ҮЛГІ БОЛАТЫН ЕЛ

Вакур СҮМЕР, Қ. А. Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті Еуразия ғылыми-зерттеу институтының директоры:

– Оқырмандарымыз өзіңізді жақыннан танысын деген мақсатпен ғылым жолыңыз туралы аз-кем айтып өтсеңіз…

– Докторантурамды Таяу Шығыс техникалық университеті Халықаралық қатынастар кафедрасында оқыдым және оқу бағдарламасы бойынша Калифорния-Дэвис университетінде қонақ-ізденуші ретінде 1 жыл (2008-2009 жж.) ізденумен айналыстым. Бұған қоса, докторантурамның бітер шағында АҚШ Чапел-Хилл Солтүстік Каролина университетінде (University of North Carolina-Chapel Hill) тағы да бір жыл (2013-2014жж.) ғылыми зерттеумен айналыстым. Содан бері үзбей ғылыми жұмыстармен айналысып келемін. Ғылым жолындағы нәтижелі еңбегімнің бірі «Түркиядағы су мен саясат: Қайта қалыптасу және Еуропа одағына қосылу» тақырыбында кітабым шықты. Көптеген халықаралық және отандық ғылыми басқосулар мен конференцияларға қатысып, баяндамалар жасадым. Еңбектерім де түрлі ғылыми жинақ бетінде жарияланып тұрды. Еурокомиссия жанында зерттеуші ретінде, бірнеше жобаларда сарапшы ретінде қызмет атқардым. Трансшекаралық өзен-көлдер саясаты, аймақтық саясат, баламалы энергия көздері, климаттық өзгеріс және Түркияның Еуропа одағына кіру үдерістері салалары бойынша зерттеу жұмысымен айналысамын. Қазіргі уақытта Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Еуразия ғылыми-зерттеу институтының директоры қызметін атқарып келемін.

– Қазақстан туралы пікіріңіз қандай? Болашағын қалай елестетесіз?
– Ең алдымен Қазақстан жер көлемі үлкен, дамудың өзіндік жолын қалыптастырған бейбітсүйгіш мемлекет. Қазақстан көп ғасырлық мәдени және тарихи құндылықтарға ие, экономикалық даму жолын айқындаған болашағы мықты ел. Жер көлемі 2,7 миллион шаршы шақырым болатын Қазақстан Еуразияның жүрегінде Ресей, Қытай және Үндістан секілді әлемдік күшті елдердің арасындағы маңызды географиялық аймақта орналасқан мемлекет. Қазақстан жерасты қазба байлығы жағынан да айрықша маңызға ие. Осындай қасиеттерінен-ақ Қазақстанның әлемде алдыңғы қатарлы ел екендігін және болашақта Азияның қарқынды дамуынан қалмай ілесіп дами береді деп ойлаймын.
Айрықша тоқталғым келетіні Қазақстан Түркияның туысқан мемлекеті. Әңгімеге осы жағынан да келейін. Қазақстан жұртшылығының да Түркияға деген сүйіспеншілігі өте жоғары. Түркия азаматтары Қазақстанды қазіргіден де жақын танып білуі керек, турист ретінде келетіндер саны қазіргі көрсеткіштен бірнеше есе артуына жұмыстар жасалып жатқанына қуанамын. Қазақстанда тарихи жерлер мен қайталанбас табиғат таңғажайыптары бар. Соның бәрі көптеп айтылса, жарнамаланса, басқалардың Қазақстанды көруге, тануға қызығушылығы артып, саяхатшылар көптеп келіп, ел экономикасының дамуына үлес қосады. Жалпы алғанда Орталық Азиядағы ең үлкен елді жақыннан білгісі келетіндер көп. Қазақстан біздің атажұртымыз, сан ғасыр бұрын біздің ата-бабаларымыз осы жерлерден көшкен. Мен Түркияда және басқа шетелге шыққан сапарларымда үнемі Қазақстан туралы жылы лебізімді айтып жүремін.

– Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Еуразия ғылыми-зерттеу институтының директоры қызметін қашан бастадыңыз және осы аралықта институттың жетістіктері туралы айтып берсеңіз?
– Институттың директоры қызметін 2017 жылдың қыркүйек айынан бастадым. Институтымыз ғылыми-зерттеу саласында түрлі тақырыптар бойынша ғылыми іс-шаралар өткізіп келеді. Мысалы, үшінші реткі Экономика, қаржы және энергия конгресін (EFE — Ekonomi, Finans ve Enerji) 2018 жылдың сәуір айында өткіздік. Конгресте 10 мемлекеттен келген 70 астам ғалымдар өз баяндамаларын ұсынды. Аталған конгресске қатысқан Нобель сыйлығының лауреаты, профессор, доктор Әзиз Санжар құрметті қонағымыз болды. Сонымен қатар, институтқа қарасты ақпарат құралдарын сапасын арттырып, үзіліссіз жарияланып тұруына күш жұмсаймыз. Үш тілде жарық көретін апталық Е-Бюллетеніміз бар. Ай сайын жарыққа шығатын Азия Еуропа (Asya Avrupa) журналымыз оқырмандар тарапынан оң пікірге ие. Институтымыздың жыл бойына Еуразиядағы саясат, экономика, әлеуметтік-мәдени жариялаған дамулар бойынша аналитикалық зерттеу мақалалар дайындалған 4 тілде жарық көретін «Eurasia Outlook» кітабымызды да жыл сайын жариялап келеміз. Бұл жариялағандарымыздан бөлек бірнеше салада кітаптар шығарып та үлгердік. Eurasian Research Journal (Еуразия ғылыми-зерттеу журналы) атты басылымда өз оқырмандарын қалыптастырып үлгерді.
Заман талабына сай, әлеуметтік желіні белсенді түрде қолданамыз. Twitte, Facebook, Instagram, YouTube сонымен қатар, https://eurasian-research.org/ интернет сайтымызды да жиі-жиі оқырмандарға ыңғайлы сайты болуы үшін кейбір функцияларынан жаңартып, жаңа ақпаратпен толтырып отырамыз. Осындай еңбегіміздің арқасында әлемдік қауымдастықтардың жоғарғы индексі бойынша институт ретінде алғаш рет 2018 жылдың ақпанда 2 категория бойынша жоғары бағаландық. Атап айтқанда, «Халықаралық қатынастар саласындағы ең үздік стратегиялық орталық» және «Орталық Азиядағы ең үздік стратегиялық орталық» категориялары бойынша. Ал 2019 жылдың ақпан айында жарияланған көрсеткіштер бойынша тағы да екі категория бойынша үздік шықтық. Олар «Интернетті өте жақсы қолданатын ұйым» және «Әлеуметтік желіні өте жақсы қолданатын стратегиялық орталық» категориялары. Аталған салалар бойынша үздіктерді анықтауда 8 мыңнан астам орталықтарды салыстыра келе, әр сала бойынша шамамен 100-дей орталықты жоғарғы индекс бойынша талаптарына сай таңдап алыпты.
– Тәуелсіздік жылдары Қазақстанның жеткен жетістіктеріне жеке көзқарасыңында бір шолу жасап өтсеңіз!
– Қазақстан тәуелсіз ел ретінде даму жолын тез айқын алған мемлекет. Кеңес одағы ыдыраған соң, посткеңестік елдердің ортақ мәселесі нарықтық экономика көшу үдерісі еді. Алдымен экономика одан кейін саясат қағидасын сәтті жүзеге асырған Елбасы Н. Назарбаевтың саясатының арқасында Қазақстан эконоикалық реформаларды сәтті жүзеге асырды. Қазақстан экономикасын әртараптардырып, саяси тұрақтылық қалыптастыру арқылы шетелдік инвесторлардың назарын өзіне қарата алды. Қазақстан Тәуелсіздігінің алғашқы жылдары тұралап қалған ел экономикасына дамытуға үлес қосқанын білеміз. Оның үстіне Қазақстан сыртқы саясатта бейбітшілік пен келісімнің өзіндік моделін қалыптастырған ел ретінде танылды. Орталық Азия мемлекеттер бірлігі, ТМД, Еуроодақ, ШЫҰ, ЕҚЫҰ, ИЫҰ сияқты және басқа да халықаралық ұйымдар мен мемлекеттер арасында Қазақстан өте ақылды және сәтті саясат жүргізіп, өзінің имидждік орнын қалыптастырды. 1992 жылы Лиссабон хаттамасы бойынша ядролық қарудан бас тартып, аймақтағы қауіпсіздік пен бейбітшілік одан сайын арттыра түсті. Республиканы астанасы Алматыдан Нұр-Сұлтан (Астана) қаласына ауысып, 1999 жылы UNESCO-ның Бейбітшілік сыйлығын алды. Қазақстан мәдениет пен білім, ғылым саласында да маңызды шешімдер қабылдап, жақсы жұмыстар жалғасын тауып келеді. Дүниежүзі бойынша бәсекелестікке түсе алатын білім, ғылым мекемелері құрылып, қазақ мәдениетінің жан-жақты дамуына көп қолдау бар. Қазақстан Тәуелсіздік алғаннан кейін көптеген салада жасаған реформалары сәтті шығып, аймақтағы және одан да кең географиялық алаңда әлемдік қауымдастықта өзінің маңызды рөлін айқындай білген ел.

– Қазақстанның жаңа заман тарихындағы маңызды тұлға Н. Назарбаевтың Президенттік лауазым тапсырған соң, Қазақстан ішінде, сол аймақта және әлемде бұған қатысты қандай жағдайды сездіңіз? Мұның нәтижесі бойынша алдағы уақытта қандай саяси үдерістер болуы мүмкін?
– Қазақтсанның Тұңғыш Президенті – Елбасы Н. Назарбаевтың Президенттіклауазымынан мерзімінен бұрын, өз еркінмен кетуін ешкім күтпеді. Елбасының Қазақстанда жүргізген реформалары мен жоспарланған істері, саяси шешімдерінің нәтижесі тек Қазақстанға ғана емес, сол сәтті аймақ және әлем саясатына да ықпал етіп отыратын. 28 жыл бойы Қазақстанды сәтті басқарып келген Назарбаев мырза 5 рет халқының сеніміне ие болып Президенттік лауазымға сайланған саяси көшбасшы. Халқының сенімінің арқасында Н. Назарбаев Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы деген құрметті лауазымға ие. Осындай құрметтің арқасында Н. Назарбаевтың президенттік өкілеттілігі тоқтағаннан кейін де, Қазақстанның саяси өміріндегі ықпалы мен құрметі жоғары деңгейде сақталып қала береді. Тұңғыш Президенті — Елбасы лауазымы негізінде Н. Назарбаев әлемдік дейгеді баламасы жоқ Қазақстан халқы Ассамблеясын басқаруды жалғастыра береді. Мемлекет құраушы қазақ халқымен бейбіт жағдайда өмір сүріп жатқан 100-ден астам этнос өкілдерінің басын біріктіретін қоғамдық-саяси ұйым ретінде Ассамблеяның орны ерекше. Сонымен қатар, Тұңғыш Президенті – Елбасы елдік, ұлттық маңызы бар мәселесі талқылау бойынша Парламентте, Үкімет отырыстарында өз ойын, пікірін айтуға құқы бар саяси тұлға. Н. Назарбаевтың саяси стратегиялық шешімдерінің арқасында Қазақстан көрші елдермен тату-тәтті қарым-қатынаста өмір сүріп келеді. Ресей, Қытай секілді супердержавалармен шекаралық көрші болу онымен қоса арадағы шекараны бөлу, нақты белгілеу үдерісінде асқан қырағылық пен күшті саяси төзімділіктің арқасында Қазақстан көрші шекаралас елдермен ешқандада шиеленіс болмаған.

– Қазақстан жерасты қазба байлықтың мол қорына ие мемлекет. Сонымен қатар, Қазақстанның баламалы энергия көздерін дамыту саласында жасап жатқан жұмыстары туралы не айтар едіңіз?
– Қазақстанның баламалы энергия көздерін өндіруде көптеген сәттілікке ие ел ретінде танимын. Елдегі жел энергиясын дұрыстап пайдаланатын болса, Қазақстанның қазір тұтынып отырған көрсеткіштен 12 есе көп электр энергиясын өндіруге болады. Онымен қосы елдің оңтүстік аймағынан күн энергиясын өндіруге де болады. Аталған мүмкіндіктерді пайдаланып, елде бірыңғай пайдаланудің үлкен мүмкіндіктері бар. Күн энергиясы тек оңтүстік аймақта ғана емес, елдің басқа аймақтарынан да өндіруге болады. Жел энергиясы үлкен мүмкіндік. Баламалы энергия көздері негізінен күн энергиясы қолдануының артықтылығы да елдегі халық санының аздығы әсерінен бұл саланы игеру біраз кешеуілдеп отыр. Болашақта Қазақстан осы мүмкіндіктерді пайдалананып, өз экономикасына едәуір мөлшерде пайда түсіреді деп сенеміз. Баламалы энергия көздерін пайдалануда Түркияның тәжірибесі мен инвестициясы Қазақстан үшін маңызды болады деп сенемін.

– ХХІ ғасырдағы Қазақстан ең маңызды жобаларының бірі «Нұрлы Жол» бағдарламасы туралы пікіріңізді білсек.
– Сөз басында айтқандай, Қазақстан Тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекеттік құрылыстың қалыптасып дамуына ерекше мән берді. Бұған қоса халықтың мәдени жағдайын көтеруге де жақсы саяси ахуал қалыптастырды. Елбасы Н. Назарбаев «Нұрлы Жол – болашаққа бастар жол» атты Халыққа Жолдауының бәрі де Қазақстан экономикасының дамуына, индустриялық және инновоциялық бағытта дамуының алғышарттары болатынына сенемін. Мұның нәтижесінде Қазақстанның әлемнің дамыған 30 мемлекеттің қатарына кіруіне маңызды қадамдардың бірі болады. Елбасы Халыққа Жолдауларының бәрінде тек экономикалық дамуға мән беріп қоймай, елдегі тұрақтылық пен қоғам арасындағы тыныштықты одан әрі дамытып, Қазақстан халқының бірлігінің артуына жан-жақты мән беріп отырады. Әлемдік экономикалық дағдарысқа шырмалып жатқан тұста, Қазақстан аса көп қиындыққа даму ритмінен ауытқымай, «Нұрлы Жол» бағдарламасынан көрсетілген межелерді уақытысымен орындауды жалғастырып келеді.

– Қазақстанның рухани-мәдени дамуымен қатысты пікіріңізді білсек, сонымен қатар институттың жасап жатқан жұмыстарына да тоқталып өтсеңіз!
– Руханият пен мәдениет саласында Қазақстан көп жақсы істерімен үлгі болатын ел.
Ел ішінде саясаи тұрақтылық пен бейбітшілік болған кезде түрлі салаларды даму мен өсу байқалады. Қазақстанда ешқандай да саяси тартыс пен ереуілдер болмағанын ескерсек рухани және мәдени салада көптеген даму белгілер бар. Түркі әлемінің ақсақалы, Елбасы Н. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» және «Ұлы Даланың жеті қыры» мақалалары арқылы бұл саланы бірізділендірді. Қазақстан өзінің тілі мен дәстүрінің дамуына айрықша мән беріп, ел ішіндегі тұрақтылықты сақтап келеді.
Институт ретінде біз Қазақстанның рухани, мәдени салада жасап жатқан саясатын әрқашан қолдап, осы бағытта іс-шаралар өткізіп отырамыз. Сондай ғылыми жиындардың бірі Қазақстан Республикасы Ұлттық музейі директорының орынбасары, археолог Айбар Қасеналиннің археологиялық қазбалары аясында табылған құнды жәдігерлер төңірегінде «Ұлы Дала қазынасы: Қазақстанның жаңа археологиялық ашылымдары» деген атпен өткен конференциясы атап өткім келеді. Ғылыми басқосу жиынында Алтын Орда кезеңі мен қазақ даласының сол кезеңде де маңызды, саяси аймақ болғанын ғылыми негізді танысуға тырыстық. Салматы 250 гр. болатын алтын тостаған мен алтын сырғаның Алтын Орда дәуіріне қатысты екені туралы ақпарат жиынға қатысушылар үшін де өте маңызды, ғылыми тұжырым болды.
Тағы да айта кететін маңызды іс-шара ол – Елбасының бағдарламалық мақалаларын қолдау және жандандыру мақсатында Қазақстанда ғана емес Түркі халықтары арасында тұңғыш рет ескі қолжазбаларға қатысты «Түркі тілдеріндегі тарихи қолжазбаларды зерттеу (Қолжазбаларды жариялау, каталогын жасау және цифрлау) халықаралық симпозиумын» бірнеше ғылыми мекемелермен бірлесіп өткіздік. Симпозиумға АҚШ, Германия, Түркия, Ресей, Иран, Грузия және Орталық Азия елдерінен келген Түркітану ғылымдағы есімдері белгілі 50-ден астам түркітанушалар қатысып, баяндама жасады. Жан-жақты ортақ зерттеуді қажет ететін ескі қолжазбалардағы тарихи сырлар мен деректерді ортаға шығару ғылыми жаңалық болады. Институт үлкен істің алғышарттарын жасады.

– Қазақстан мен Түркия азаматтары арасындағы бауырлас елге деген көзқарас пен пікірлері туралы не айтар едіңіз?
– Қазақстан мен Түркия арасында барлық саладағы қарым-қатынас өте жоғары деңгейде жақсы қалыптасқан. Екі ел басшыларының жиі-жиі кездесуінің өзі жақсылықтың нышаны деп есептеймін. Қазақстан Тәуелсіздік жариялаған сәтте, бір сағатқа жетер-жетпес уақытта ең алғаш таныған және мойындаған мемлекет. Осы үшін де қазақстандықтардың Түркияға деген ықыластары ерекше. Түркиядағы 15-шілде оқиғасынан кейін Түркияға ең алғаш болып ресми сапармен келген Қазақстан Президенті (2016ж. Ред.) Нұрсұлтан Назарбаев еді. Түркия мен Қазақстан түрлі алаңдарда бірнеше халықарылқ ұйымдар аясында одақтас елдер. Екі мемлекеттің бірлескен қолдауымен құрылған Түркістан қаласындағы Қ. А. Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің екі елдің жоғарғы оқу орындары арасында өз орнын бар. Университет түлектері тек Түркияға немесе тек Қазақстанға ғана емес, жалпы түркі әлеміне қызмет етіп келе жатыр. Аталған университетке қарасты Еуразия ғылыми-зерттеу институты білім мен ғылымды саласында Түркия мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынасты дамытуға, арттыруға жұмыс жасап жатыр.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан:
Еркінбек СЕРІКБАЙ.