МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТШІНІҢ БЕДЕЛІ – ХАЛЫҚТЫҢ МЕМЛЕКЕТКЕ ДЕГЕН СЕНІМІНІҢ ӨЛШЕМІ

Қоғам дамуының қай кезеңінде де мемлекеттік қызметшінің рөлі аса маңызды саналған. Мемлекеттік басқару тетіктерін ретке келтіріп, халық пен билік арасындағы дәнекер болу – мемлекеттік қызметшіге жүктелген негізгі міндет. Осы міндетті мінсіз атқару үшін мемлекеттік қызметші ең алдымен заңды берік ұстанып, этикалық талаптарға сай өмір сүруге тиіс. Себебі халықтың мемлекетке деген сенімі мен көзқарасы көп жағдайда мемлекеттік қызметшінің жеке және кәсіби беделіне тікелей тәуелді. Егер қызметші өзіне тиесілі әдеп нормаларын сақтамай, керісінше, арсыз не зиянды істерге барып жатса, ол бүкіл мемлекеттік аппараттың беделін түсіреді. Міне, осы тұрғыда қоғамда қызу талқыға түсетін мәселенің бірі – мемлекеттік қызметші және құмар ойындар тақырыбы.

«Құмар ойын мемлекеттік қызметшінің беделін түсіреді» деген тұжырым кездейсоқ айтылмаған. Құмар ойындар адам бойында аса қауіпті тәуелділік қалыптастыратыны белгілі. Тәуелділік кесірінен саналы тұлға ақыл-ойын уақытша тұмандатып, қаржылық, әлеуметтік, моральдық дағдарысқа ұшырайды. Ал бұл – қарапайым азаматтар тұрмақ, өз ісіне жауапты болуы тиіс мемлекеттік қызметші үшін тіптен ауыр зардаптар әкелуі мүмкін. Қызметші ойланбай жасаған әрекеті үшін тек жеке басын ғана емес, тұтас мемлекеттік органды да масқаралайды, көпшіліктің сынына ұшырайды, елдік деңгейдегі сенімге селкеу түсіреді. Мемлекеттік қызметші – белгілі бір өкілеттіктерге ие, елдің саяси, экономикалық, әлеуметтік және құқықтық жүйесінде тұрақтылықты сақтап, оны одан әрі нығайтуға міндетті маман. Ол күнделікті қызметінде заңдардың орындалуын қадағалап, мемлекет бекіткен ережелерді іске асырады. Мемлекеттік қызметкердің басты қағидаты – халыққа адал қызмет көрсету. Осы себепті қоғамда оның жеке және кәсіби беделіне ерекше мән беріледі. Егер қарапайым азамат кез келген істі өз білгенінше атқарса, оның ықпалы тек жеке шеңберінде қалуы мүмкін. Ал мемлекеттік қызметшінің бір ғана әрекеті – бүкіл мекеменің, тіпті жалпы биліктің атына кір келтіруі ғажап емес. Сондықтан, мемлекеттік қызметші қаншама қатаң талапқа көнуге міндетті. Заңға қайшы әрекеттен аулақ болу, кәсіби этиканы сақтау, кіршіксіз бейнемен көріну және қоғамдық сенімге лайық болу – бұлар мемлекеттік қызметшінің қаперінен шығармауы тиіс негізгі ұстанымдар. Халық өз ұлтының болашағын, дамуы мен тұрақтылығын көбіне мемлекеттік қызметшілердің іс-әрекетімен байланыстырады. Себебі елдегі әлеуметтік жобалар, экономикалық реформалар, құқықтық тәртіп – барлығы да солардың құзыретімен жүзеге асырылады. Егер мемлекеттік қызметші беделді, сенімді болса, ол жүргізетін реформаларға да халық оңтайлы қарайды. Керісінше, қызметші сенімді ақтамаса, оның қабылдаған шешіміне күмән артады, наразылық туындауы мүмкін. Бедел – тек бір кісінің жеке қасиеті емес, ол тұтас мемлекеттің бейнесін айқындайтын фактор. Сондықтан «мемлекеттік қызметшінің беделі» дегенді тек оның жеке беделі деп қарауға болмайды. Бұл ұғым – қоғам мен мемлекет арасындағы көпір іспетті. Ал оны қорғау, сақтау – елдің барлық азаматы үшін де маңызды. Осы орайда, Түркістан қаласында «Құтты білік» жобасы аясында құмар ойынға тәуелділіктің алдын-алу бойынша атқарылған жұмыстардың қорытындылары туралы дөңгелек үстел өткізілді. Жиынға Түркістан облысы бойынша Экономикалық тергеп-тексеру, Мемлекеттік кірістер және Қазақстан Республикасы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің Түркістан облысы бойынша департаменттерінің өкілдері, облыс, қала, аудан әкімі аппаратының басшылары және әдеп жөніндегі уәкілдер мен персоналды басқару қызметінің басшылары қатысты. Бұл ретте, барлық мемлекеттік қызметшілерге құмар ойындарға және бәс тігуге қатысу бойынша сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулердің енгізілгені жөнінде мемлекеттік қызметшілер арасында түсіндірме жұмыстарын күшейту қажеттігі түсіндірілді. Бұған қоса, Түркістан облысы бойынша Мемлекеттік қызмет істері департаменті тарапынан мемлекеттік қызметшілердің әдеп кодексі нормаларын сақтауы туралы, яғни қызметтік міндеттерін орындауға байланысты жағдайларды қоспағанда, ойын мекемесіне барудан тартыну және қызметтік автокөлікті тек қызмет бабында пайдалану, сондай-ақ алдағы мереке күндері қызметтен тыс уақытта жалпыға бірдей қабылданған моральдық-әдептілік нормаларын ұстану қажеттігі атап өтілді. Дөңгелек үстел соңында уәкілетті органдардың өкілдері құмар ойындарға тәуелділіктің алдын-алу бойынша атқарылып жатқан жұмыстармен бөлісіп, жиынға қатысушылар арасында пікір алмасулар мен ұсыныстар талқыланды.
Мамандардың сөзінше, құмар ойын – пайда табу мақсатында бәс тігу не сол үшін ұйымдастырылатын ойын түрлері. Бұл ойындарда ұтудың басты факторы ретінде сәттілік, кездейсоқтық, кей тұста ойыншының шеберлігі де ескерілер. Құмар ойындардың сан алуан түрі бар. Олар — казино ойындары, ойын автоматтары, спорттық бәс тігу, лотореялар. Тарихтан білетініміздей, құмар ойындар ежелден адамзатпен бірге жасасып келеді. Алайда, ақпарат заманында бұл сала тіптен қанат жайды – түрлі онлайн-казинолар мен мобильді қосымшалар арқылы адамдар құмар ойынға еркін кіріп кете алады. Құмар ойынның ең қауіпті жағы – тәуелділік туғызуы. Адам бір рет ұтып немесе ұтылып көргеннен кейін бойында ерекше толқу, адреналин, әрі ақша шығынын өтеудің жалған үміті қалыптасады. Ойынға кірісіп кеткен адам өзге міндеттері мен отбасы, денсаулығы, жұмысын естен шығарады. Қарыз алу, несие ресімдеу, айналасынан ақша сұрау сынды әрекеттер байқалады. Ұтылыс көбейген сайын депрессия, ашушаңдық, үрей, өшпенділік күшейеді. Тәуелділікке шалдыққан ойыншы жақындарымен араласпай, жалғыздыққа бой алдырады. «Келесі жолы ұтамын, қазір жолым болмады, бірақ тағы көрейін» деген жалған сенімнен арыла алмайды. Осы тәрізді көріністер адам өмірін астан-кестең етіп, материалдық, рухани, әлеуметтік дағдарыстарға ұрындырады. Ал мұның мемлекеттік қызметшіге қатысты көрінісі одан да күрделі. Құмар ойындарға салынып кеткен жағдайда психикалық денсаулық әлсірейді. Адам өміріне қауіп төніп, суицидтік ойларға дейін баруы мүмкін. Өз бойындағы кінәні мойындамау, шындықтан қашу, анасынан, баласынан, жары мен достарынан ұялу – мұның барлығы да құмар ойынға тәуелділіктің психологиялық қырларын ашады. Әлеуметтік тұрғыда ойыншы жұмысынан айырылу, қоғаммен қарым-қатынас үзілуі, отбасынан ажырасу, құқық бұзушылыққа бару секілді әрекеттерге жиі ұшырайды. Мемлекеттік қызметші үшін бұл салдардың ауқымы арта түседі. Ол тек жеке өміріне ғана емес, мемлекеттік мүддеге, ұжымдағы моральдық ахуалға, қоғамдық тәртіпке зиян тигізуі мүмкін. Мәселен, қарызға батқан қызметші қалтасы жұқа кезде заң бұзу арқылы пайда табуға, қызметін асыра пайдалануға, тіпті сыбайлас жемқорлыққа жол беруге бейімделеді. Көптеген мемлекетте мемлекеттік қызметшілерге арнап арнайы әдеп кодексі, нұсқаулықтар, заңнамалық талаптар әзірленген. Онда қызметкер заңды мүлтіксіз сақтау, халықтың сенімін ақтау, әділдік принципін ұстану, сыпайы әрі әдепті болу, мемлекет пен қоғам мүддесін жекелей бас пайдасынан жоғары қою секілді қағидаттарды орындауға міндетті екені жазылады. Сонымен бірге, кей елдерде «мемлекеттік қызметші құмар ойынға қатыспауы тиіс» деген арнайы талаптар да бекітіледі немесе қатаң шектеулер қойылады. Мысалы, құмар ойын ойналатын аймаққа қызметте жүрген тұлғаның баруы қадағалануы мүмкін. Мемлекеттік қызметші – ел алдында жүрген адам. Оның кез келген әрекеті қоғамдық сынға, БАҚ-тың назарына бірден ілінеді. Мәселен, қомақты қаражатпен бәс тіккені туралы ақпарат тараса, көпшілік «Ол бұл ақшаны қайдан алды? Заңды табыс па, әлде сыбайлас жемқорлық па?» деп бірден күмәнданады. Осылайша, жеке басының қызығушылығы үшін құмар ойынға салынған адам мемлекетшіл тұлғаға тән ізгі қасиеттерді жұрттың алдында жоққа шығарып, өзінің ғана емес, бүтіндей мемлекеттік органның абыройын аяқасты етеді.
Мемлекеттік қызметші айтарлықтай қаражат жұмсап, үнемі ұтылып жүрсе, оның қарызы өседі. Қарыздан құтылудың заңды, таза жолдары таусылса, ол «оңай ақшаға» қол жеткізудің барлық мүмкіндігін іздейді. Бұл пара алу, қызметін асыра пайдалану, бюджет ақшасын жымқыру секілді қылмыстарға апаруы әбден ықтимал. Нәтижесінде «мен бір рет тығырықтан шығамын да, сосын қайта оралмаймын» деген желеумен адам жемқорлыққа шырмалады. Халық ел болашағын сеніп тапсырған адамның құмар ойынға тәуелді екенін білсе, оның әр шешіміне күдікпен қарайды. Бұл – мемлекеттік аппараттың мықтылығы мен бірлігіне төнген қатер. Мемлекеттік қызметкердің қадірі кетсе, мемлекеттің саяси институттарына деген сенім де азаяды. Ақыр соңында түрлі наразылық, сенімсіздік, тіпті саяси тұрақсыздық туындауы мүмкін. Мемлекеттік қызметтегі ұжымдағы әріптестер арасында сенім орнауы маңызды. Егер бір қызметкер құмар ойынға салынып, жұмыстан босап кетсе, не қарыздарын өтеу үшін өзге әріптестерінен заңсыз көмек сұраса, ұжымда көңіл-күй бұзылады. Бірі оны аяп, бірі оның қылығын айыптап, ұйымдық орта бұзылады. Егер мемлекеттік қызметші құмар ойынға қатысты заң бұзушылықтарға барса, ол қылмыстық жауапқа тартылуы мүмкін. Бұл – оның болашағына балта шабады, қызметтік мансабын тоқтатады. Көптеген елде мұндай әрекет үшін ұзақ мерзімді жұмыстан шеттету немесе бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған. Құмар ойынға бой алдыру бір қарағанда жеке бастың ісі сияқты көрінуі мүмкін. Алайда, мемлекеттік қызметші болған кезде, «жеке іс» деген түсініктің шеңбері мейлінше тарылып қалады. Себебі ол қоғамға қызмет етуге ант берген, белгілі бір лауазым иесі. Демек оның кез келген мінез-құлқы – мемлекеттік саяси мәдениеттің көрінісі, оның жеке өмірі – халық үшін үлгі не керісінше кері мысал болуы мүмкін. Оның ұтылысы мен қарызы – мемлекеттің ақшасына немесе қоғамдық ресурстарға қол сұғуға итермелеуі ықтимал. Осы себепті басқа азаматтармен салыстырғанда мемлекеттік қызметшінің жеке қылығы мемлекет мүддесімен тығыз байланыстырылады. Бұл – жауапкершіліктің ерекше формасы. Ал ұжымдық жауапкершілік дегеніміз – әріптестердің оған көзқарасы, басшылардың мұндай әрекетке реакциясы, тұтас ұйымның беделі және жұмыс тиімділігі. Яғни мемлекеттік орган ішінде бір адам құмар ойынға кіріп кеткенінің салдары өзге қызметкерлерге де тиіп, ұйымдық құрылымды әлсіретуі мүмкін. Мемлекеттік қызметші де адам болғандықтан, психологиялық күйзеліске, стреске ұшырауы қалыпты жағдай. Жауапкершіліктің жоғары болуы, нақты мерзімде тапсырмаларды орындау талабы, басшылар мен қоғамның үнемі бақылауы – мұның бәрі психикаға салмақ түсіреді. Тынбай жұмыс істейтін кейбір қызметкерлер демалу үшін, күйзелістен арылу үшін құмар ойындарға барып көреді. Олар құмар ойыннан уақытша адреналин, серпіліс тапқанмен, оның қауіпті тұңғиығы барын кеш ұғынады. «Мемлекеттік қызметші жалақыны аз алады» деген пікір қоғамда жиі айтылады. Әсіресе төменгі дәрежелі лауазымдарда еңбекақы тым жоғары емес. Отбасылық қажеттіліктер, күтпеген шығындар, несие сынды мәселелер туындаған уақытта қызметші «тезірек ақша тапсам» деген оймен құмар ойынға жүгінуі мүмкін. Бұл дұрыс шешім емес, әрине, бірақ қаржылық сауаттылықтың жетіспеуі, ашкөздік немесе әлсіздік адамды тәуекелге жетелейді.
Мемлекеттік қызметшілердің арасында да бір-біріне әсер ететін топтық психология болады. Егер белгілі бір ұжымда құмар ойынға бой алдырған адамдар көп болса, «бәрі ойнап жүр, мен неге байқамасқа?» деген ой пайда болуы ғажап емес. Сондай-ақ жоғары лауазымдағы қайсыбір қызметкерлердің «туристік сапарларда, демалыста» деп құмар ойын орындарына баруы да жас қызметкерлерге кері үлгі беріп, оларды еліктіруі мүмкін. Мансап қуу, көбірек табыс табу, статусты арттыру сияқты құндылықтар адамды құмар ойынға жетелеуі ықтимал. Аз уақыттың ішінде екі-үш есе ақшаға кенелу идеясын естіген адам тәуекелге барудан тайынбауы мүмкін. Ал бір-екі рет сәті түсіп, ұтып кетсе, бұл әдет тіпті күшейіп, тәуелділікке айналады. Нәтижеде мансаптық мақсаты мен кәсіби беделі жайына қалып, «үнемі ойын туралы ойлайтын» бейшара хәлге түседі. Көптеген елде ойын бизнесін заң жүзінде реттеу қолға алынған. Мәселен, Қазақстанда казинолар тек қана арнайы аймақтарда ғана шоғырландырылған. Бұдан тыс жерлерде заңды түрде жұмыс істей алмайды. Бірақ интернет-алаңдар мен букмекерлік кеңселер белсенді тарауда. Мемлекеттік қызметшілердің әдеп нормаларында «жеке өмірде де көпшілік сыннан өтеді» деген талап жазылған. Яғни, қызметтен тыс уақыттағы әдепсіздік, заң бұзушылық немесе қоғамға жат қылықтар мемлекеттік қызметтің беделін төмендетеді деп қарастырылады. Құмар ойын – осындай әдепсіздік мысалына жатады. Кей ұйымдарда қызметкерлердің құмар ойынға қатыспауына немесе ақшалай бәске негізделген ойындар ойнамауына қатысты нақты ережелер бар. Құмар ойын мен жемқорлық – өзара байланысты болуы ғажап емес. Құмар ойынға кіріп кеткен адам қаржылық шығынға ұшырап, кейін қызметтік өкілеттігін теріс пайдалану арқылы пара алу, заңсыз мүлікке қол жеткізу сияқты әрекеттерге баруы ықтимал. Жемқорлыққа қарсы күрес органдары мұндай тәуекелдің алдын алу үшін мемлекеттік қызметшілердің қаржылық жағдайын жариялы түрде бақылауды, шетелге жиі шығып, қымбат қонақүй, ойын орындарын аралаған тұлғаларды тексеруді, жеке смартфондардан, компьютерлерден құмар ойын сайттарына кіру фактілерін анықтауды, қоғамдық ақпарат құралдарындағы жарияланымдарды сараптауды жүзеге асырады. Мұндай тетіктер қызметшілерді болашақ жемқорлық қылмыстан тежеуі мүмкін. Әрі халықтың билікке сенімін артыруға септігін тигізеді. Стресс – мемлекеттік қызметкерлер арасында өте жиі кездесетін құбылыс. Оған қоса, жұмыс көлемінің көптігі, басшылардың талабы, халықтың арыз-шағымдары, жауапкершілік жүктемесі – мұның бәрі адамның жүйкесіне салмақ түсіреді. Сондықтан тәуелділікке бейім қызметшілерді ерте анықтау, оларға кәсіби мамандар көмегін ұсыну, медитация, спорт, дұрыс тамақтану, демалу кестесі, отбасымен қарым-қатынасты нығайту бағытында дәрістер өткізу, ақшаны жоспарлау, инвестиция, бюджет жүргізу, несие алу жауапкершілігін түсіндіру арқылы «жеңіл ақша» иллюзиясынан қорғануға көмектесу сынды жұмыстардың маңызы айрықша.
Осы тұста, әлемдік жағдайды саралайық. Сингапур – жемқорлықпен күресте әлемге үлгі болған ел. Онда мемлекеттік қызметшілерге жоғары жалақы тағайындалған, бірақ ең қатаң жазалар да қарастырылған. Құмар ойындарға келсек, Сингапурда арнайы ойын аймақтары бар, алайда жергілікті тұрғындардың онда кіруіне қатаң шектеу қойылған немесе қосымша ақы төлеу талап етіледі. Мемлекеттік қызметшіге мұндай орындарға баруға бірқатар қосымша тыйымдар енгізілген. Қатаң қадағалау нәтижесінде Сингапур қызметкерлерінің құмар ойынға бой алдыру деңгейі төмен. АҚШ-та штаттардың заңдары әртүрлі. Мәселен, Невада штатында құмар ойын ресми индустрия болып саналса, Ута штатында толығымен тыйым салынған. Федералдық деңгейде мемлекеттік қызметшілерге ұйымдасқан қылмыстық топтармен байланысы бар ойын бизнесі орындарына баруға қатаң тыйым бар. Сонымен қатар, кейбір мемлекеттік мекемелер қызметкерлерге қай жерде, қалай құмар ойын ойнауға болатынына қатысты ішкі нұсқаулықтар шығарған. Жоғары лауазымды тұлғалардың құмар ойын орындарында көрінуі көпшілікке жағымсыз әсер қалдырады, саяси имиджге нұқсан келтіреді. Еуропалық Одаққа мүше көптеген елдер құмар ойын бизнесін заңдастырғанмен, қатаң реттеуді ұстанады. Жеке тұлғалардың, әсіресе мемлекеттік қызметшілердің ірі сомадағы ұтылысы не ұтысы үнемі салық органдарының назарында болады. Табысы мен шығыны сәйкес келмесе, күмәнді операция ретінде тексеріледі. Кей мемлекеттердің мемлекеттік органдарында этикалық ережелерде «құмар ойынға шамадан тыс қатысу» қызмет мәртебесіне нұқсан деп танылып, тәртіптік жазаға негіз болуы мүмкін деп атап көрсетілген. Қазақстан медиасында арагідік «Белгілі бір шенеунік құмар ойын орнында ірі сомада ұтылды» немесе «Шетелдік казинода тапқан-таянғанын шашты» деген ақпараттар шығып жатады. Мұндай жаңалықтар ел ішінде резонанс тудырады. Әлеуметтік желілерде талқылаулар басталады. Нәтижесінде қызметкер қызметінен босатылып, тіпті қылмыстық іс қозғалған жағдайлар да кездеседі. Бұл оқиғалар халықтың билікке деген сенімін төмендетіп, мемлекеттік жүйенің беделін түсіреді. Ресейде де казиноларға арналған арнайы ойын аймақтары бар. Заңсыз ойын бизнесі мәселесі де өзекті. Мемлекеттік қызметте жүріп, казинода ұсталған немесе қарызға батқан шенеуніктердің істері бұқаралық ақпарат құралдарында жиі талқыланады. Бұның салдарынан көбі қызметтен шеттетіліп, кейбірі қылмыстық жауапкершілікке тартылған. Оңтүстік Кореяда жергілікті азаматтардың көпшілік казиноларға кіруіне шектеу қойылған. Көбіне шетелдіктер үшін ашылған ойын залдары жұмыс істейді. Дегенмен, мемлекеттік қызметшілердің шетелде немесе арнайы рұқсат арқылы ішкі казиноларға барып, құмар ойынға қатысты жанжалға ұшырауы бұқаралық ақпарат құралдарында сынға ұшырап жатады. Мұндай оқиғалар әдетте қызметтен қуылумен немесе қоғамдық наразылықпен аяқталады. Бұл деректер құмар ойынның тек қана жеке адамның мәселесі еместігін, ол – мемлекеттік деңгейде сынға алынатын үлкен мәселе екенін көрсетеді.
Мемлекеттік қызметшілерге үнемі көп міндет жүктеледі. Елімізде және шет мемлекеттерде бірқатар мекемелерде арнайы психолог штаты қарастырылған. Олар қызметшілерге келесі бағыттарда көмек ұсынады. Кей қызметшілер қаражат тапшылығынан немесе оңай пайда табу үмітімен құмар ойынға ұрынады. Сондықтан, қаржылық сауаттылықты көтеру – маңызды қадам. Мысалы, арнайы тренингтерде шығын мен кірісті дұрыс реттеу, несиені орынды пайдалану, жеке жинақ шоттарын ашу, инвестициялаудың заңды құралдарын меңгеру сияқты тақырыптар оқытылады. Сонда «тез байып кетемін» деген жалған үміт, үдей түсетін шығындарды өтеу үшін құмар ойынға жүгіну азаяды. Құмар ойынға көбіне бос уақыты көп, ішкі күйзелісті жеңе алмай жүрген адам бейім болады. Егер мемлекеттік орган ішінде спорттық, мәдени шаралар, демалыс орындары қолжетімді болса, қызметші уақытын пайдалы жұмсауға мүмкіндік алады. Сондай-ақ түрлі ұжымдық іс-шаралар қызметшілер арасындағы бірлік пен сенімді нығайтады. Бұл мәселенің алдын алу шаралары қаншалықты жасалғанымен, егер қызметші құмар ойын орнында заң бұзып, қаржы жымқыруға барса, оған қатысты ең қатаң жаза қолданылуы тиіс. Бұл – өзге қызметкерлерге де сабақ. Заң алдында барлығы бірдей жауап береді. Жоғары лауазымдағы адам болсын, төменгі буын қызметкері болсын – қылмыстық жауапкершіліктен қашып құтыла алмайды. Мемлекеттік қызметші барлық уақытта қоғамға үлгі көрсетеді, себебі ол – мемлекеттің айнасы. Оның бойында «адалдық», «әділдік», «адамгершілік» сияқты құндылықтар бекем орнықпаса, халық сенімін ақтай алмайды. Рухани құндылықтарға сүйенген адам құмар ойын сияқты қауіпті жолдарға сирек барады. Бұл тұрғыда дін де, ұлттық моральдық қағидалар да, философиялық құндылықтар да – адамды ізгілікке жетелейді. Қызметшінің жанында қаншама шектеу шаралары, заңдар, нұсқаулықтар болса да, ол өз ерік-жігерін шыңдамаса, бәрібір жеке әдепті бұзып кетуі мүмкін. Сол себепті әр адам өз іс-әрекетінің салдары қандай болатынын ойлауы, мансаптың күйреуі мен беделдің түсуінен сақтануы, жақындарына, отбасына, қоғамға жауапты екенін түсінуі қажет. Егер адамда ішкі тәртіп, бас тарту дағдысы дамыса, құмар ойын сияқты зиянды әрекеттерге құштарлық азаяды. Мемлекеттік қызметші – өз саласының кәсіби маманы болуы тиіс. Ол үшін үздіксіз білім алу, біліктілігін арттыру, кәсіби байланыс орнату маңызды. Егер адам жұмысқа деген ынтамен кіріссе, бос уақыты аз болып, құмар ойынға жолай қоймайды.
Қоғам мүшелері мемлекеттік қызметшінің құмар ойынға тәуелділік танытып жатса, оны бірден сынға алады. Бұл сын – орынды, себебі қоғамдық пікір арқылы лауазымды тұлғалардың жауапкершілігі шыңдалады. Егер бұқаралық ақпарат құралдары ашықтықпен мәселені көтерсе, мемлекеттік органдар да бейжай қалмайды. Қоғамның белсенді ұстанымы мемлекеттік қызметтің тазалығына септігін тигізеді. БАҚ – кез келген оқиғаны қоғамға жеткізетін басты арна. Мемлекеттік қызметші тарапынан болған өрескел жағдайлар, соның ішінде құмар ойынға қатысты жанжалдар БАҚ бетіне шықса, қоғам бірден әрекет етеді. Сол себепті мемлекеттік органдар мен БАҚ арасында ашықтық болуы маңызды. БАҚ тәуелсіз түрде журналистік зерттеу жүргізіп, қызметшілердің табыс көздерін анықтай алады. Халықаралық және ішкі аудит нәтижелері дер кезінде жарияланса, мұндай заң бұзушылықтар азаяды. Үкіметтік емес ұйымдар құмар ойынға қарсы күрес бойынша түрлі жобалар ұсына алады. Мәселен, лудоманиядан емделу бағдарламаларын әзірлейді, тегін сенім телефондары қызметін жүргізеді, жастарға арналған тренингтер ұйымдастырады. Азаматтық қоғам қаншалықты белсенді болса, мемлекеттік қызметшінің іс-әрекетіне бақылау соғұрлым күшейеді. Бұл – қоғам үшін де, мемлекет үшін де тиімді. Барлық айтылғандарды жинақтай келе, «Құмар ойын мемлекеттік қызметшінің беделін түсіреді» деген тұжырымның бірнеше негізгі дәлелдемесі бар. Мемлекеттік қызметші құмар ойынға салынғаны анықталса, халықта «Ол мемлекеттің ақшасын талан-таражға салып жатыр ма?» деген күдік туады. Бұл тікелей қоғамдық сенімді әлсіретеді. Құмар ойын — үлкен шығынға батыруы мүмкін. Соның кесірінен қарызға кірген қызметші оңай ақша іздеп, қызметін теріс пайдаланып, заң бұзуға баратын жағдайлар кездеседі. Мемлекеттік қызметші жоғары деңгейлі кәсібилік пен адамгершіліктің бейнесі болуға міндетті. Ал құмар ойын әрекеті оған қайшы, мұндай қызметші қоғамның алдына шығуға моральдық құқығын жоғалтады. Бір қызметшінің теріс әрекеті бүкіл мекемеге күйе жағуы мүмкін. Әсіресе басшылық лауазымдағы адам құмар ойынға салынып кетсе, тұтас органның жұмысы күмәнға ілінеді. Мемлекеттік қызметшілерге арналған арнайы заңдар мен әдеп кодекстері бар. Олар бұзылған жағдайда әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілікке тартылып, қызметтен кетеді. Бұл – беделдің толықтай жойылуы. Мемлекеттік қызметшінің беделі – халықтың мемлекетке деген сенімінің өлшемі. Қызметкердің жеке өміріндегі құмар ойын сияқты келеңсіз әрекет халықтың күдігін тудырып, бүкіл басқару жүйесіне деген сенімді азайтуға алып келеді. Құмар ойын – адам психикасын улайтын, қаржылық және әлеуметтік апатқа ұшырататын құбылыс. Тәуелділік қалыптасқан жағдайда, оны жеңу өте қиын, нәтижесінде адам моральдық және құқықтық мәселелерге тап болуы ықтимал. Құмар ойын – қаржылық тәуекелге толы болғандықтан, қарызға белшесінен батқандардың заң бұзу мүмкіндігі жоғары. Бұл – мемлекеттік құрылымдар үшін үлкен қауіп. Мемлекеттік деңгейде де, қоғамдық деңгейде де психологиялық қолдау, ақпараттық-ағартушылық, қаржылық сауаттылықты арттыру, заңды қатайту сияқты бірқатар амалдар қолданылады. Алайда ең маңыздысы – адамның жеке жауапкершілігі мен ерік-жігері. Мемлекеттік қызметші өзінің қызметтегі миссиясын терең түсініп, ел мүддесі, халық игілігі жолында адал еңбек етуі тиіс. Құмар ойын сияқты зиянды әдеттер – оның моральдық тұтастығына, кәсіби бейнесіне, қоғам алдындағы беделіне үлкен қауіп.